От ыйын 15 күнүгэр АЛРОСА хампаанньа бэрэсидьиэнэ Ф.Б. Андреев бу үрдүк дуоһунаска анаммыта лоп курдук 1 сылын туолар.
Кылгастык билиһиннэрдэххэ маннык.
1966 с. атырдьах ыйын 16 күнүгэр Воронеж к. төрөөбүт. Ийэтэ Тверь к. бибилэтиэкэ сэбиэдиссэйэ, аҕата үрдүк үөрэх кыһаларыгар экэниэмикэни үөрэппит.
Ленинградтааҕы университекка «политэкономия» идэтин баһылаабыт.
Саамай таптыыр дьарыга — кинигэ, чуолаан сэҥээрэрэ — устуоруйа литэрэтиирэтэ, ол эбэтэр Соловьев, Ключевской, аныгы суруйааччылартан Евгений Анисимов... Бүтэһигин серб суруйааччыта М. Павич «Портрет, написанный чаем» диэн кинигэтин аахпыт. Кэргэннээх, икки кыыстаах — эбэлэрин ааттарынан Мария уонна Вера — 13 уонна 3 саастаахтар.
Олоххо-дьаһахха маннык санаанан салайтарар:
1. Туруоруммут сыалы-соругу хайаан да ситиһэн баран тэйиэххэ («олоххо син эмиэ успуорка эбэтэр биисинэскэ курдук»);
2. Кырдьыгы өрө тутуохха — төһөнөн албынныы сатыыгын да, соччонон бэйэҥ бутуллаҕын (ытыктабыллаах учууталым этэн турар: «Эн төрүкү албынныы-сымыйалыы сатаабат буол — бэйэҥ бутуллуоҥ. Оннук киһигин»);
3. Дьону араара үөрэниэххэ («дьону икки араҥаҕа араарабын: киһини сирэйэ-хараҕа суох — күүһүнэн өттөйөн дуу, киитэрэйдээн дуу — «тэпсэн» ааһааччыларга уонна бэйэҕэр хайдах сыһыаннаһыахтарын баҕараҕын да, киһиэхэ оннук сыһыаннаһааччыларга»).
Көрөргүт курдук, аан дойду таһымнаах хампаанньа салайааччыта, этэргэ дылы, син эмиэ киһи курдук киһи. Оттон сиһилии билсэр туһугар сахалыы-махалыы атах тэпсэн олорон кэпсэтиэххэ наада. Этэргэ дылы, ынах маҥыраһан, киһи кэпсэтэн билсэр баҕайыта.
«АЛРОСА» АК бэрэсидьиэнэ Федор Андреевы кытары «Ситим» медиа-бөлөх генеральнай дириэктэрэ Мария Христофорова Москубаҕа көрсөн кэпсэттэ.
Мииринэй Саха сирин түмүө
Сайыҥҥы кэпсэтии ыһыахтан саҕаламматаҕына сатаммат курдук. ЮНЕСКО быһаарыытынан киһи аймах кэскилгэ аныыр духуобунай баайынан ааттаммыт Олоҥхо ыһыаҕа эһиил алмаастаах Мииринэйгэ ыһыллыахтаах. Мииринэйдэр тугу да тэрийдэхтэринэ, үрдүк таһымнаах буоларыгар үөрэммит дьоммут.
Иккис өттүнэн ыһыах тиэмэтэ хампаанньа салайааччыта Саха сиригэр сыһыанын үтэн-анньан көрөргө табыгастаах курдук.
ФА: Биһиги араас тэрээһиҥҥэ — инновация бырайыактарыттан саҕалаан, араас бырааһынньыкка анаан үбү-харчыны, биллэн турар, уурунабыт. Ол эрээри дьыала харчытыгар эрэ буолбатах. Дьыала тэрээһин ис хоһоонугар, кэнсиэпсийэтигэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ суолтатыгар сытар.
Олоҥхо ыһыаҕа өрөспүүбүлүкэҕэ суолтатын учуоттуур буоллахха, холобур, соҕурууттан ыҥырыллан кэлбит ырыаһыттар кэнсиэрдэринэн муҥурданыа суохтаахпыт. Онуоха эбии эһиэхэ бэйэҕит талааннаргыт муҥура суох элбэх. Онон бу бырааһынньык тэрээһинигэр этиилэри, идиэйэлэри кэтэһэбит — эһиги бэйэҕит санааларгытын эмиэ киллэрээриҥ. Саха сирин норуотун бүттүүнүн бырааһынньыга буолуохтаах.
МХ: Үөрүүнү кытта киллэриэхпит. Кырдьык, бу ыһыахха «алмаастаах түөлбэ» улуустара эрэ буолбакка, Саха сирин 35 улууһа барыта кыттара буоллар диэн баҕа баар. Кинилэр эмиэ тэрээһиҥҥэ үбүнэн-харчынан кыттыһан, Мииринэйгэ түһүлгэлэнэн, уларыта тутуу, эстии-быстыы саамай ыарахан сылларыгар Саха сирин бүддьүөтүн бурҕалдьы оҥостон соспут хампаанньаҕа ытыктабылларын биллэриэхтээхтэр дии саныыбын. АЛРОСА Саха сирин хампаанньата диэн, кураанах тыл буолбатаҕын билбит дьон буоллахпыт. МИР-Эйэ диэн тылтан турар Мииринэй куорат доҕордоһуу дьиҥнээх түһүлгэтэ буоларын курдук.
ФА: Саамай сөпкө этэҕин!
(Таарыйа аҕыннахха, Федор Борисович Сунтаар улууһун кытта кыраныыссаҕа 2002 с. туруоруллубут сэргэлэри ханнык эрэ хара санаалаах дуу, тутах өйдөөх дьон дуу алдьаппыттарын-айгыраппыттарын туох баар сиэрин-туомун тутуһан туран чөлүгэр түһэртэриэх буолла).
Күннээҕи түбүк түмүктээх
Алмаас хостооһуна сир анныгар киирэн эрэр. Ол туһунан араас таһымҥа элбэхтик этилиннэ, сурулунна уонна кэпсэтилиннэ. Дьиҥ иһигэр киирдэххэ, бу олус улахан ороскуоттаах эрээри, кэскили түстүүр дьаһаныы буолар. Ол гынан баран, холобур, Удачнайдааҕы ГОК кэскилин саарбахтыыр араас тойоннооһун суох буолбатах.
ФА: Удачнай билигин да инники күөҥҥэ сылдьар: АЛРОСА алмааһын улахан өттө, 14 мөлүйүөн кэриҥэ карат манна хостонор. Уопсайынан, Удачнай хампаанньа туһатыгар укпут өлүүтэ тугунан да сыаналаммат улахан.
Биһиги технологиялары тупсарыыга, хостооһун ороскуотун чэпчэтиигэ тирэнэр боппуруостары — рудник рентабельноһын уонна тутуллубут сыанатын толуйуутун быһаардыбыт уонна Удачнайдааҕы рудник бырайыагын бүтэһиктээхтик оҥордубут. Мин санаабар, бары да рудниктарга — «Мир» буоллун, «Интернациональнай», «Айхал» буоллуннар, сөптөөхтүк дьаһанныбыт. Удачнайга арыый атын технология туттуллуо. Атын кэмбинээттэргэ штольнялары түргэнник кытаатар матырыйаалларынан (үксүгэр — сиэмэн) «закладкалааһын» технологията туттуллар буоллаҕына, манна штольнялары «сиҥнэрии» (метод подземного обрушения) туттуллуо. Бу Удачнай усулуобуйатыгар быдан кыра ороскуоттаах уонна көдьүүстээх ньыма.
Саамай кылаабынайа, бырайыактыыр үлэ бүттэ. Рудник кыамтата 4 мөл. туонна буолуо — ол кыамтатыгар 2018 сылга киириэ. Онон рудник үлэлиир болдьоҕо 35 сылы таһынан дайбыыр буолан тахсар.
Биһиги кылаабынай геологпыт Сергей Иванович Митюхин саамай сөпкө этэр: сылайбакка көдьүүстээҕин туһунан лахсыйабыт да, рудниктары тутуу хампаанньа үйэтигэр дьоһуннаах түһүмэҕи эбэр эбээт! Ол эбэтэр хампаанньа аҕыйах сылынан сабыллыан сөп диэн, сыыһа түүйэллэр — рудниктар хампаанньа үйэтин, алмаас баайдаах саҥа учаастактар арыллыбатахтарын да иһин, саамай кырата 40 сылга диэри уһаталлар. Ол эрэн Саха сиригэр өссө да алмаастаах сирдэр баалларын биһиги саарбахтаабаппыт. Саҥа технологиялары киллэриэххэ наада. Сир үрдүнэн бүтэһик 10-15 сылга биир даҕаны саҥа туруупканы була иликтэр диэн буолар эрээри, бу, чуолаан, көрдөөһүн технологиятын итэҕэһэ буолар. Онон биһиги геологияны хайаан да үбүлүүбүт. Геология ханнык баҕарар хампаанньаҕа — «АЛРОСА» буоллун, «Де Бирс», «Рио Тинто», «Би Эйч Пи» буоллуннар — тыын салаа буолар.
Удачнай туһунан боппуруоһу түмүктүүр буоллахха, манныгы этиэххэ наада. Удачнайдааҕы рудник тутуута саҕаланыахча саҕаламмакка, барыахча-барбакка турбута. Рудник көдьүүһэ, туһата суох буолуоҕун туһунан этии элбэх этэ. Мин кэлиибэр хампаанньа утарааччыларга уонна өйөөччүлэргэ хайдан олороро. Дохуоту ороскуоту кытта судургутук суулуу тутарга бэрт дьон “рудник ночооттоох, онон ночооттоох үлэнэн дьарыктанар наадата суох” диэн, кэлиилии кэбэллэрэ.
Биһиги алмаас ырыынагын сиһилии ырытан көрдүбүт — ырыынакка төһө алмаас наадатыгар болҕомтобутун ууран туран. Ырыынакка, биһиги суоттааһыммытынан, алмаас сырьета тиийбэт. Бу дэписсиит кээмэйэ, саамай кырата, 1-1,5 млрд. дуоллар. Манна, биллэн турар, дойдулар экэниэмикэлэрин сайдыыта учуоттанна — алмааска наадыйыы сыананы, рентабельноһы өрө тардан таһаарыахтаах.
Кырдьык, рудниктары тутууга тахсыбыт ороскуот урукку курдук 2-3 сылынан сабылларын умнан кэбиһиэххэ наада. Маннык дьоһун кээмэйдээх инвестициялар 8-12 сылынан биирдэ сабыллыахтара, ол рудниктар алмаастарыттан тутулуктаах буолуо. Бу өр сыллаах, ол гынан баран ороскуотун сабынар бырайыак.
МХ: Рудниктарга үлэнэн сибээстээн, хампаанньа ханнык идэлээх үлэһиттэргэ наадыйарый? Күн бүгүн өрөспүүбүлүкэҕэ ыччаты бырамыысыланнаска тардыы бэлиитикэтэ барар.
ФА: Хампаанньа инженердэрин састааба бүүс-бүтүннүү «подземщик» идэтигэр хат үөрэннэ. ГОКтар дириэктэрдэрэ, ситэриилээх дириэктэрдэр, кылаабынай инженердэр... Шахтаҕа үлэлииргэ аналлаах идэлэргэ Мииринэйдээҕи Үөрэтэр кэмбинээппитигэр үөрэтэбит. Аны туран, эдэр дьону Москуба, Петербург куораттар горнай институттарыгар үөрэттэрэбит. Маныаха ханнык да «комсомольскай ударнай тутуу» бириинсибинэн салайтарбаппыт, бу методика быһыытынан барар үлэ — дьон идэтин үрдэтии, идэтин уларытыы, туһааннаах идэлээх дьону сүүмэрдээһин барар. Өрөбөлүүссүйэ буолбатах, каадыры бэлэмнээһин эволюцията салҕанар.
Үлэ маастарыстыбатын туһунан этэр буоллахха, алмааһы аһаҕас ньыманан хостооһуҥҥа омук хампаанньаларын бэрэстэбиитэллэрэ, бэйэлэрэ билинэллэринэн, биһигиттэн элбэххэ үөрэнэллэр. Оттон сир анныттан хостооһуҥҥа үлэ хаамыытыгар үөрэнэбит диэххэ сөп. Күн бүгүн инженердэр тыллара ыйааһыннаах буоллаҕына, биһиги инженердэрбит балачча үрдүк кылаастаахтар диэхпин баҕарабын.
МХ: Өрөспүүбүлүкэҕэ Каадыры бэлэмнээһиҥҥэ департамент үлэлиир. Бу сүнньүнэн бэрт элбэх ыччат үөрэх киин кыһаларыгар бүддьүөт харчытыгар үөрэнэллэр. Хомойуох иһин, Департамент уонна АЛРОСА икки ардыгар сибээс, мин билэрбинэн, олус мөлтөх. Оттон өрөспүүбүлүкэ олохтоох каадырдар бырамыысыланнаска үлэлииллэригэр интэриэһэ улахан.
ФА: Сибээһи олохтуохпутун сөп — тоҕо сатаммат буолуой. Манна диэн эттэххэ, өрөспүүбүлүкэ харчытыгар каадыры бэлэмниир туох куһаҕаннаах буолуой эрээри, биһиги эдэр дьону бэйэбит суоппутугар бэлэмниир бириинсиптээхпит. Ол гынан баран кэскиллээх үлэҕэ кыттыһарга мэлдьи бэлэммит.
МХ: «Мир» рудник бырайыактаммыт кыамтатын — 1 мөл. туонна руданы — ылан эрэр. Бу бэлиэ түгэни биһиги хаһыаппыт сиһилии сырдатыа дии саныыбыт. Билигин онно «закладкалыыр» комплекс тутуллан бүтэн эрэр. Бу куорат кыбартаалларыттан олус чугас тутуллар эбийиэк Мииринэй куорат экологиятыгар сабыдыала хайдах буолуой?
ФА: Чинчийээччилэр этэллэринэн, сабыылаах ньыманан хостооһун айылҕаҕа дьайыыта аһаҕас ньыманан хостооһуннааҕар халымыр диэн буолар. Аһаҕас ньыманан хостооһун содула — сүүнэ улахан аҥхай харахпыт ортотугар сытар, оттон рудниктарга сир үрдүнээҕи тутуулар эрэ көстөллөр. Оттон кутталлаах быһыы-майгы өттүнэн ыллахха, «Распадская» шахта эбэтэр Саяно-Шушенскайдааҕы ГЭС алдьархайдара тахсар кыахтара суох. Бары өттүнэн толкуйдаммыт ситими оҥоробут, онуоха дьону үөрэтэбит. Онон сир анныттан хостооһуҥҥа көһүүгэ экология өттүнэн ханнык да эбии куттал тахсыбат.
Биир өттүнэн ыраас салгыҥҥа, ыраас ууга, ыраас энергетикаҕа харчыны тиһигин быспакка угуохха наада. Аан дойдуга барар быһыы-майгы ону ирдиир уонна ол көдьүүһэ син биир ханан эрэ эргийэн кэлэр.
МХ: Өссө биир «олохтоох тиэмэҕэ» боппуруос: «Иирэлээх-Ньиэп» хампаанньа дьылҕата ханна тиийдэ?
ФА: Хампаанньа атыыга турар. Сайаапкалар бааллар, онон быйыл бу боппуруоһу сабарга эрэллээхпит. Араас этии киирбитэ, ону билигин кэпсиир кыаҕым суох. Олус да буолбатар, ыйыталлар. Онуоха эбии ньиэп сыаната үрдүүр, стратегическай чинчийиилэр да ону бигэргэтэллэр. Сыл бүтэһигэр диэри атыылаһааччы биллиэ дии саныыбын. Онон сүрүн дьарыкпытыгар — алмааһы хостооһуҥҥа эбии үп киириэ этэ.
Алмааһы кырыылааһын «кыанарын» туһугар
«Кыым» хаһыат олохтоох оҥорон таһаарааччылары өйүүр туһугар тыллаах-сыҥааҕа сылайбат хаһыат буолар. Холобур, алмааһы кырыылааччыларбыт кыһалҕаларын киэҥ эйгэҕэ таһааран элбэхтик суруйар. Чуолаан, алмааһы кырыылааһын салаатын сайыннарыыга Саха сиригэр Көҥүл экэнэмиичэскэй зонаны тэрийии боппуруостарыгар Төгүрүк остуол ыыппыта. Төгүрүк остуол кыттыылаахтарын көҕүлээһиннэринэн Ил Түмэҥҥэ буолбут Парламент истиитэ эмиэ экэнэмиичэскэй зоналары тэрийиини өйүүр ыйыыны-сүбэни таһаарбыта.
Биһиги алмааһы кырыылааччыларбыт алмааһы АЛРОСА хампаанньаттан атыылаһыыга өйөбүллээхтэр диэххэ наада.
ФА: Арассыыйа бары кырыылааччылара өйөбүллээхтэр. Ол гынан баран, саха кырыылааччылара бэйэлэрин бырабыыталыстыбаларын өйөбүлүнэн туһанар буолан, Арассыыйаҕа саамай ордук балаһыанньалаахтар диэхпин баҕарабын. Саха сирин бырабыыталыстыбата үлэ миэстэтин таһаарар тэрилтэлэргэ мэктиэ биэрэр буолан, биһиги, холобур, төлөбүрдэрин болдьоҕун уһатан биэрэбит. Атын эрэгийиэннэр кырыылааччылара ону ордук саныыллар. Биһиги кинилэргэ этэбит: биһиги Арассыыйатааҕы килийиэннэрбитигэр бары биир усулуобуйалаахпыт. Сахаларга тоҕо төлөбүр болдьоҕун уһатабытый? Тоҕо диэтэххэ, кинилэр тустарыгар бырабыыталыстыбалара мэктиэлиир. Эрэгийиэннээҕи бырабыыталыстыбаҕыт эһиги тускутугар кыһаллыбат буоллаҕына, биһиги ону хайыыр да кыахпыт суох.
Оттон суут-сокуон туһунан этэр буоллахха, бу өрдөөҕүттэн ыаһах буолбут боппуруос. Кырыылааһын салаата билиҥҥи сокуоннар чэрчилэринэн ырыынакка күрэстэһэр кыаҕа суох — НДС, таможня төлөбүрдэрэ... Көҥүл экэнэмиичэскэй зона туһунан этэр буоллахха, холобур, Антверпен, Индия, аҕыйах сылтан бэттэх Кытай кииннэрин курдугу тоҕо оҥоро сатаабаппыт эбитэ буолла? Бу уустук таабырын дииргэ тиийэбит.
МХ: Мин санаабар, кырыылааччыларбыт бэйэлэрин кыһалҕаларыгар хаатыйалана сыталлар. Алмаастаах хампаанньа биир дьоһуннаах аахсыйалааҕа — Арассыыйа Федерацията баар эбээт. Ол эбэтэр, өйөбүл көрдөөн Арассыыйа таһымыгар тахсар уолдьаста буолбатах дуо?
ФА: Кырдьыга баара, күн бүгүн саҥа саҕахтар арыллаллар. Урут биир эргимтэ иһигэр, Госдуума — Минфиҥҥэ сурук — оробуочай хамыыһыйа — Госдуума, сүүрэр буоллахпытына, Таможня сойууһа тэриллиитинэн сибээстээн, саҥа биир суол арылынна. Онно хойутуо суохха наада. Бастатан туран, онно пошлина төлөбүрэ суох. Иккиһинэн, НДС кээмэйин уларытыахха сөп, үсүһүнэн, экспорт кубуотата диэн суох. Мантан салгыы, тэлэбиидэнньэҕэ сабаҕалааһыннары итэҕэйэр буоллахха, Арассыыйа Аан дойдутааҕы эргиэн тэрилтэтигэр киириэн сөп. Онон бу хайысхаҕа үлэлиир буоллахха, кэлэр сыл аҥаара — саамай табыгастаах кэм.
МХ: АЛРОСА биһиги кырыылааччыларбытыгар сүбэнэн-аманан, консультациянан көмөлөһүө дуо?
ФА: Биһиги онно үлэлиибит эрээри, кырыылааччылар барытын биһиэхэ сүктэрэн кэбиһиэхтэрин баҕараллар. Кинилэргэ туһаайан манныгы этиэххэ наада: хампаанньаҕа Арассыыйа ырыынага инники күөҥҥэ буолар диэн, Судаарыстыбаннай дуумаҕа тыл көтөҕөрбүт туһугар, судаарыстыбаттан экэниэмикэ уонна суут-сокуон өттүнэн өйөбүллэри эһиги бэйэҕит көҕүлүөхтээххит, эһиги туруорсуохтааххыт! Биһиги көмөлөһөргө бэлэммит.
МХ: Оччотугар боппуруос биһиги Ил Түмэммит таһымыгар тахсыбытын бастакы хардыы курдук көрүөххэ уонна салгыы туруорсуохха наада буоллаҕа. Эһиги көмөҕүтүнэн — тохтообокко уонна кимиилээхтик.
ФА: Чахчыта оннук. Наадалаах үлэ, биһиги өйүөхпүт. Дойду иһинээҕи ырыынагы өйүөххэ, үлэ миэстэтин таһаарыахха наада. Бары биир дойдуга олоробут.
Арыйыы айдаанын туһунан
МХ: Быһаччы соҕус ыйытыы. Харчы хаамыытын тэтимэ хампаанньа сабыылааҕыттан дуу, аһаҕаһыттан дуу төһө тутулуктааҕый? Аһаҕас хампаанньаттан алмааһы ордук хото атыылаһаллар дуо, сабыылаахха холоотоххо?
ФА: Суох, алмаас атыыта онтон тутулуга суох. Туох уратылаахтарый диир буоллахха, маннык түгэн баар: сабыылаах хампаанньа салалтата кимиэхэ да, тугу да кэпсээбэт, отчуоттаабат бырааптаах. Төһө алмааһы хостуулларын, төһө кирэдьииттээхтэрин, дохуоттаахтарын, ороскуоттаахтарын. Онон миэхэ, хампаанньа бэрэсидьиэнигэр, олус табыгастаах.
Хампаанньа сабыылааҕа килийиэннэрбит үҥсэргииллэригэр сүрүн төрүөт буолар. Ол гынан баран салалта ыытар бэлиитикэтиттэн бу улахан тутулуктаах. Биһиги кэнники кэмҥэ балачча аһаҕас бэлиитикэни ыытабыт. Ону бары да астынан бэлиэтииллэр. Биллэн турар, хампаанньа үлэтэ-хамнаһа, үп-харчы өттүнэн балаһыанньата аһаҕастык көстөр буоллаҕына, килийиэннэриҥ бэйэлэрин холкутук сананаллар. Онон атыылыырга да, төһө кыалларынан намыһах үлүннэриилээх үбү уһун кэмҥэ тардыыга да, ордук табыгастаах.
Кырдьык, хампаанньаны арыйыы — дьоһуннаах дьүүллэһиини эрэйэр уустук дьыала. Дьыала төрдө-төбөтө манныкка сытар: хампаанньаҕа эбии үп-харчы наада. Ол эбэтэр биһиги сир аннынааҕы бары рудниктары 2016-2018 сс. толору үлэлэтэр былааннаахпыт уонна итиннэ 150-160 млрд. солкуобайы угуохпутун наада. Бачча улахан сууманы инвестициялыыр туһугар, 3,5 млрд. дуоллар кирэдьииккэ иэстээх олорон, тастан эбии үп тардыахпытын наада. Рудниктары тутууну тохтоппот туһугар.
Дьэ, хампаанньа арылыннаҕына, ханнык сэрэхтээх түгэннэр баалларый? Саҥа аахсыйалаахтар киһи үөйбэтэх боппуруостарын көтөҕүөхтэрин сөп. Холобур, социальнай бырагыраамалар наадата суохтар диэн туруохтарын сөп эрээри, бу хампаанньа быраап өттүнэн тэрээһиниттэн тутулуга суох. Барыта аахсыйалаахтар мунньахтарыттан уонна менеджмент ыытар бэлиитикэтиттэн тутулуктаах. Сабыылаах да, аһаҕас да хампаанньалар үлэлиир сирдэригэр-уоттарыгар социальнай бырагыраамалардаахтар. Уратыта диэн, хампаанньа аһылыннаҕына, бу барыта көстөн турар дьыала буолуо. Ханнык баҕарар аахсыйалаах киһи хампаанньа саайтыгар киирэн, илэ көрөн итэҕэйиэн сөп. Бу, кырдьык, социальнай бырагыраама дуу, эбэтэр итинэн хаххаланан ханнык эрэ «лазурнай биэрэк» тутуллар дуу. Ол эбэтэр хампаанньа дьыалата-куолута «дьэҥкир» буолара туһалаах, килийиэннэри кытта үлэҕэ, атыыга-кутууга, иэс ылсарга-бэрсэргэ көдьүүстээх. Ханнык баҕарар аахсыйалаах толору отчуоту ирдиир бырааптаах. Холобур, тойон Иванов, кырдьык, эмтэнэ сырытта дуу, эбэтэр ким эрэ аймаҕа дуу?
Саарбахтааһын ханнык да түбэлтэҕэ суох буолуохтаах. Арассыыйа Бэрэсидьэнэ Д.А. Медведев эппитин курдук, Саха сирин Арассыыйаттан араарар наадата суох — оттон Арассыыйа аахсыйата 51 %-тан кырата суох буолуо. Бу — социальнай бырагыраамалар инникитин да уостубаттарын мэктиэлиир.
МХ: Саха сирин олохтоохторун долгуйуута, сүрүннээн икки боппуруоска түмүллэр. Бастакыта, аахсыйаларынан атыы-эргиэн түмүгэр АЛРОСА регистрациятын миэстэтин уларытыан сөп диэн; иккиһинэн, Саха сирэ аахсыйаларын бакыатын тутан хаалар да түгэнигэр, син биир 8 улуус аахсыйаларын сүтэриэ диэн. Хайата да бүддьүөккэ лаппа охсуулаах буолуо. Бу сэрэхидийиилэр төһө оруннаахтарый?
ФА: Оруннаахтар. Була сатаан этии диир кыах суох — маннык буолуон сөп. Ол эрэн аахсыйалары атыылыырга маннык дьоһуннаах түгэн баар — аахсыйалаахтар икки ардыларыгар сөбүлэһии түһэрсиитэ (Соглашение между акционерами). Бу Сөбүлэһиигэ, холобур, Саха сирин уонна Арассыыйа бырабыыталыстыбалара «Аахсыйалаах уопсастыбалар тустарынан» сокуон кыайан учуоттаабат өрүттэрин киллэрэллэр. Холобур, хампаанньа регистрацияламмыт «аадырыһын» уларытыа суохтаах диэн баран, илии баттаһаллар. Эбэтэр, холобур, улуустарга сыһыаннаан эттэххэ, биир өрүт бэйэтин аахсыйаларын атын аахсыйалаах өрүттэр сөбүлэҥнэрэ суох атыылаабат диэн. Аан дойдуга маннык сөбүлэһиилэри түһэрсии сүүс сыл анараа өттүгэр баар буолбут эбит буоллаҕына, Арассыыйа суутугар-сокуонугар былырыыҥҥыттан эрэ баар буолбута — аахсыйалаах өрүттэр сокуон кыараҕас хараҕар сэрэхэдийэр өрүттэрин батаралларын наадатыгар.
Туһааннаах сокуон ирдэбилинэн, аахсыйалаахтар ахсааннарыттан көрөн хампаанньа арыллар балаһыанньата баар эбит буоллаҕына, барытын «СӨ «АЛРОСА» АК (САУо» баар аахсыйаларын уонна баайын салайыы уонна дьаһайыы туһунан» диэн өрөспүүбүлүкэ сокуона харгыстыыр. Ол эбэтэр Ил Түмэн сөбүлэҥэ суох Саха сирин аахсыйаларын хайыыр да кыаҕыҥ суох.
МХ: Эн Ил Түмэн дьокутааттарын кытта кэпсэтэн тураҕын. Күһүн бу боппуруос хат көтөҕүллэригэр саарбахтааһын суох. Ол эбэтэр хампаанньаны арыйар туһуттан бу сокуоҥҥа дьоһуннаах уларытыылар киирэллэрэ буолуо. Сокуон суох буолуохтаах диэн, бадаҕа, ким да эппэт — Саха сирин баайын көмүскүүр сокуон ол да кэннэ баар буолуо. Бу хайысханан хампаанньа Ил Түмэн дьокутааттарын кытта хайдах үлэлиирий?
ФА: Манна биһиги өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын кытта үлэлээбиппит, арааһа, сыл аҥаара буолла. Бэл, Дириэктэрдэр сэбиэттэрэ, Арассыыйа уонна Саха сирин бырабыыталыстыбалара бигэргэппит үлэ кыраапыга баар. Сокуон уларыйыахтаах бары түгэннэрин дьүүллэһэбит. Холобур, өрөспүүбүлүкэҕэ 32+8 бырыһыан аахсыйа хайаан да наада дуу, эбэтэр хааччахтыыр бакыат (блокирующий пакет акций) — 25%+1 аахсыйа сөп буолуо этэ дуу диэн боппуруоска сэргэх кэпсэтии бара турар. Кэпсэтии сүнньэ — этиллибит сокуону суох оҥоруу буолбатах, сокуон мэктиэлиир күүһүн чопчулааһын.
МХ: Сокуоҥҥа аахсыйалары кытта сүтэрэр дохуоттарбытын толуйуу мэктиэлэниэ дуо?
ФА: Сүтэр дохуоттар тустарынан эттэххэ, кэлиҥҥи сылларга дивиденнэри тыырыы бэлиитикэтин көрүөххэ наада. Ону көрдөххө, дивиденд эбэтэр нуулга тэҥнэһэр, эбэтэр суолтата суох кыра кээмэйдээх. Ыарахан дьыллар содуллара.
МХ: Оттон нолуоктар?
ФА: Өрөспүүбүлүкэҕэ тиксэр нолуоктар улаатыахтара эрэ. Эбии харчы тардылыннаҕына, оҥорон таһаарыыга көдьүүстээх буолуо. Ол эбэтэр нолуоктар кээмэйдэрэ хампаанньа быраап өттүнэн тэрээһиниттэн тутулуга суох. Нолуоктар атыыттан киирэр үптэн, ороскуоттар кээмэйдэриттэн, түмүгэр, барыстан тутулуктаахтар.
МХ: Оччотугар биһиги дьокутааттарбытыттан туох түмүктээх үлэни кэтэһэҕитий?
ФА: Мин дьокутааттарга бэйэм санаабын этэн турабын. РФ бырабыыталыстыбатыгар хампаанньа арыллыахтаах дииллэр, оттон мин маннык ыйытыкка чопчу хоруйу эрэйэбин: хампаанньа төһө кыалларынан түргэнник арыллар кыахтаах дуу, суох дуу? Тоҕо диэтэххэ, бу инвестиционнай бырайыактары кытта сибээстээх. Холобур, «Тимир» бырайыак — Саха сирин соҕуруу өттүгэр болгуо тимир саппааһын туһаҕа таһаарыы. Холобур, икки хайа-байытар кэмбинээти тутуу 3 млрд. дуоллары эрэйэр. Ону баара, бу бырайыактарга харчы угуутун саҕалыырга 100 мөл. дуолларбыт суох эбээт. Ол эбэтэр мин кирэдьииккэ «көмүллэн» сылдьабын, сир аннынааҕы рудниктары бүтэриэхтээхпин, туораттан харчы киллэрэр ханаалым суох. Тоҕо бу боппуруоска чопчу хоруйу ылыахпын нааданый? Тоҕо диэтэххэ, биир өттүттэн өрөспүүбүлүкэ саарбахтыыр: хампаанньаны арыйабыт дуу, сабыылааҕынан хаалларабыт дуу?
Иккис өттүнэн, хампаанньа салалтатыгар этэллэр: рудниктары тутуохха наада. Ханнааҕы харчынан? Мин салгыы кирэдьиит ылар кыаҕым суох, аахсыйалаахтар туораттан инвесторы киллэриэхтэрин баҕарбат курдуктар. Хампаанньа арыллыан баҕарбаттар. Бу АЛРОСА хампаанньаны сууһара сатыыр буоллахха, табыгастаах ньыма. Кирэдьиит ылан иэһи-күүһү 3-тэн 5 млрд. дуолларга тиэрдиэххэ сөп, ол ылан кирэдьиити рудниктарга «көмүөххэ» эмиэ сөп. Ол гынан баран сыл да ааһыа суоҕа — хампаанньа кирэдьиит бырыһыаныгар «тобуктуо». Мин салайааччы буоларым быһыытынан, итини кытта сөбүлэспэппин.
Ил Түмэн туһунан араас кэпсээни истэн тиийбитим. Дьокутааттар хара маҥнайгыттан хадьардаһан барыахтара, үрдүгэр үҥкүүлүөхтэрэ диэбиттэрэ да, олус туһалаах кэпсэтии барбыта. Кэпсэтии икки чаас устата барбыта, ол тухары дьокутааттар бэйэлэрин позицияларын бигэтик булар сыалтан, чахчы билэ-көрө сатыыллара өтө көстөрө. Манан эрэ бүппэт, кэпсэтиилэр, мөккүөрдэр, туруорсуулар, Төгүрүк остуоллар өссө да буолуохтара. Бу буолар — дьыаланы дьоһуннаахтык, цивилизованнай суолунан быһаарыы диэн.
Быһаарыы ылбычча, эмоцияларга олоҕуран ылыллыа суохтаах. Тоҕо диэтэххэ, хампаанньаны арыйыы сэрэхтээх түгэннэрдээх — олору эн сөпкө ааттаталаабытыҥ. Сабыылаах хаалара эмиэ сэрэхтээх. Онон иккиттэн биирин сөпкө «ыйааһыннаан» ылыахтаахпыт.
Манна диэн эттэххэ, экэниэмикэ классиката этэринэн, хампаанньаны, сатанар буоллаҕына, арыйыа суохха наада. Биир Нобелевскай лауреат эппитинии: «Бэйэҥ сиир кыахтаах буоллаххына, пиццаны элбэх чааска үллэрэр туохха нааданый?» Боппуруос хайдах балаһыанньалааххыттан тутулуктаах. Арыллыбакка сайдыыга чарапчыланар кыахтааххын дуу, кэхтиигэ кэҕиҥнии тураҕын дуу?
Халаан халабырын утары
МХ: Дьокутааттары кытта көрсүбүт мунньаххар Ил Түмэҥҥэ сааскы халаан содула эмиэ көрүллүбүтэ. Хампаанньа, хаһан баҕарар буоларын курдук, көмөлөһөргө бэлэмин биллэрбитэ. Таарыйа эттэххэ, Хаптаҕайдааҕы комбикорм собуотун дириэктэрэ Л.Д. Жиркова улахан махталын тиэрдиэхпин баҕарабын — халаантан эмсэҕэлээбит хаһаайыстыбаларга анаан дороххой аһылык страховой пуондатын тэрийиигэ эһиги хампаанньаҕытыттан ылбыт сойуомнарын төлөнөр болдьоҕун уһаппыккыт иһин. Манна даҕатан эттэххэ, быйыл Арассыыйа үгүс эрэгийиэнигэр курааннаан, бурдугунан хааччылыыга ыксаллаах быһыы-майгы үөскээтэ. Дойду салалтата тыа сирин оҥорон таһаарааччыларын өйүүр туһуттан, дьоһуннаах миэрэлэри ылан эрэр. Онон эһиги Хаптаҕайдааҕы собуокка көмөҕүт олус тоҕоостоох буолла – бурдугу урукку, өссө да ыарыы илик сыананан атыыластылар. Ол аата салгыы таһаарыылаахтык үлэлиир кыахтаннылар.
ФА: Баһыыба. Мин санаабар, олус бэркэ дьаһанан үлэлиибит — өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын кытта биир ыстааптаах курдукпут. Биһиги көмөбүт сүрүннээн халаантан олус күүскэ эмсэҕэлээбит Нам улууһугар туһуланар. Билигин олорор дьиэлэри, оскуолалары чөлүгэр түһэрэ сылдьабыт, тиэхиньикэнэн көмөлөһөбүт.
Хампаанньа социальнай бэлиитикэтэ оннунан хаалыа дуо диэн ыйытаҕын. Биллэн турар, атын планетаттан көтөн кэлбит курдук менеджердэр суох буолбатахтар. Ол да буоллар, биһиги үлэбит сүрүн өйдөбүлэ маннык буолуохтаах: биһиги бары сиртэн силистээхпит — көмөлөһүөхтээхпит. Ыйааһын хараҕар ханнык эрэ Люксембург эргин «улуу дьону» көрсүүгэ харчы көрдүүллэрэ дуу (маннык суруктары биһиги мэлдьи тутабыт), эбэтэр дьон-сэргэ кыһайар кыһалҕалара дуу? Манна мунаахсыйыы суох буолуохтаах.
Олимпиада чыпчаала уонна «дьиэтээҕи үлэ»
МХ: Дьокуускайга 2012 сылга «Азия оҕолоро» оонньууну сэргэ «Арассыыйа — спортивнай держава» Аан дойдутааҕы форум аһыллыахтаах. Алмаастаах хампаанньа «Азия оҕолоро» оонньууга мэлдьи кэриэтэ сүрүн успуонсар буолара биллэр. Аны туран, мин билэрбинэн, АЛРОСА 2012 уонна 2014 сыллардааҕы Олимпийскай оонньууларга улахан бырайыактаах. Ол туһунан кэпсии түспэккин ээ.
ФА: Дириэктэрдэр сэбиэттэрин сорудаҕынан быһаарыы ылыллыбыта: АЛРОСА хампаанньа Арассыыйа устуоруйатыгар аан бастаан Олимпийскай оонньуулар генеральнай успуонсардара буоларын үөрэтэн көрөргө. Лондон дуу, Сочи дуу — иккиэннэрин үөрэтэбит. Бу хампаанньа аатын-суолун букатын саҥа таһымҥа таһаарар ураты уопут. Харчыны таах матайдааһын курдук көрөр наадата суох — харчы рекламаларынан, бренд тахсыытынан син биир төннөн кэлиэ.
Иккис өттүнэн, Олимпийскай кэмитиэт, өскөтүн хампаанньа «олимпийскай дьиэ кэргэҥҥэ» киирэр түгэнигэр, хампаанньа үлэлиир сиригэр-уотугар анал бырагырааманы үлэлэтэр. Оимпийскай кэмитиэттэн кэлэ сылдьыбыттарын, «Азия оҕолоро» оонньууга успуонсар буолбуттарын билэҕит. Дьэ, бу маннык хайысхаҕа үлэлии сылдьабыт.
Боппуруос кэскили кытта сибээстээх. Арассыыйаҕа уларыта тутуу кэмигэр сатарыйбыт маассабай успуорт ситимин өрөспүүбүлүкэҕэ тилиннэрэ сатыыллар. Маны, биллэн турар, биһиги өйүүбүт. Соторутааҕыта Удачнайга бырабылыанньа мунньаҕа буолан ааспыта. Онно ылыммыт быһаарыныыбытын сорох хайгыыр, сорох кириитикэлиир — Удачнайга хоккейдыыр сири ситэрэр буоллубут. Ону кытта В.А. Штыров көҕүлээбит дьыалатын — Таҥара дьиэтин тутарга быһаарыы ылыллыбыта. Ол эбэтэр биһиги уопсастыба бары кыһалҕатыгар кыттыһа сатыыбыт — наркомания буоллун, арыгылааһын, буруйу оҥоруу буоллуннар. Маассабай успуорт, син эмиэ киһи духуобунай туругун кэриэтэ, быһаччы дьайыылары эрэйэр. Итиннэ улахан болҕомтону ууруохха наада. Тоҕо диэтэххэ, биллэн турар, хампаанньа аатын-суолун дарбатар дьайыылар үчүгэйдэр — Олимпийскай оонньуулар успуонсардара буолар бочуоттаах дьыала, «Азия оҕолоро» оонньуу успуонсара буолар туһалаах дьыала. Бэрэсидьиэн уонна да атын үрдүк сололоохтор мустуохтара, уруй-айхал этиллиэ...
Оттон дойду даҕаны, өрөспүүбүкэ даҕаны «дьиэтээҕи үлэҕэ» наадыйар. Биһиги «тиэргэммитигэр» култуура дьиэлэрэ, успуорт дыбарыастара, бассыайыннар баар буолалларыгар.
МХ: Салгыы фантазиялаатахха, холобур, олимпийскай мэтээллэргэ Саха сирин бирилийээнэ баар буоларын курдук этии киллэрдэххэ хайдах буолуой?
ФА: Биһиги итинник этиини киллэрэн турабыт. Хампаанньаҕа дьоһуннаах эрэкэлээмэ буолуо этэ. Интэриэһиргээбиттэрэ даҕаны, барыта дьүүллэһии таһымыгар сылдьар. Ону таһынан мэтээллэргэ үгэс буолбут ыстандаартар бааллар. Идиэйэ быһыытынан биһирииллэр эрээри, билиҥҥитэ тугу да быһа этэр табыллыбат.
Үлэттэн дьоллонуу
МХ: От ыйын 15 күнүгэр эн «АЛРОСА» АК бэрэсидьиэнэ буолбутуҥ лоп курдук 1 сылын туолар. Эн хампаанньа иһитиннэрэр-биллэрэр эйгэҕэ айдаантан атынынан ахтыллыбат уустук кэмигэр кэлбитиҥ. Билигин чуумпу диэҕи сатаммат, дьоһуннуруу саҕаланна курдук. Дьэ, маныаха эн бэйэҥ салайааччы уонна киһи быһыытынан хаачыстыбаларыҥ оруолу оонньообуттара саарбахтаммат. Өйгө-санааҕа бу ааспыт сылтан туох бигэтик олорон хаалла? Ханнык интэриэһинэй түгэннэри бэлиэтиэҥ этэй?
ФА: От ыйын 17 дуу, 18 дуу күнүгэр өрөспүүбүлүкэ борокуратууратыттан эрийэ сылдьыбыттара — хамнаска иэстээх тэрилтэ салайааччытын быһыытынан бэбиэскэ туттараары. Саҥардыы үрдүк дуоһунаска анаммыт киһи эҕэрдэлээһиннэр эйгэлэриттэн эмискэччи хайдахтаах курдук эппиэтинэскэ киирбиппин өйдөөбүтүм. Санааҥ көрүҥ, 32 тыһ. үлэһит, кинилэр дьиэ кэргэттэрэ киэһэ аһыырдаах буолаллара эйигиттэн тутулуктаах. Аны туран, онно даҕаһыннаран баҥкыырдар субонуоктара саҕаланар: кирэдьииккин төннөр эбэтэр сууттаһабыт. Биллэн турар, ылыммыт позицияҕын кытаанахтык тутуһарыҥ ирдэнэр. Кэпсэтии, туруорсуу тиһэҕэр: «ыанар ынаҕы сүүскэ биэриэххин баҕарар буоллаххына, баһаалыста» диэн боппуруоһу оройунан туруорууга тиийэ.
Биллэн турар, В.В. Путин «Мир» рудник аһыллыытыгар кэлэ сылдьыыта, В.А. Штыров хампаанньа кыһалҕатыгар быһаччы кыттыһыыта улахан оруолу оонньоотулар. Төрөөбүт күнүм кэнниттэн этэ — атырдьах ыйын 19 күнүгэр — В.В. Путин кэлэ сылдьыыта. Онно Гохран 1 миллиард дуолларга алмаас атыылаһарын туһунан быһаарыы ылыллыбыта. Ону кытта кирэдьииттэр усулуобуйаларын уларытыыга судаарыстыба мэктиэтэ бэриллиэн сөп диэн буолбута. «Төрөөбүт күҥҥэр дьоһуннаах бэлэх буолла», — дэспиттэрэ доҕотторум.
Хампаанньа иккистээн тыын ылыыта. Айымньылаах үлэ сыла ааста диэххэ наада.
Интэриэһинэй түгэн быһыытынан, хампаанньаҕа үлэлиир дьон ыарахан быһыыга-майгыга сыһыаннара буолар. Сорох санаата түһэн, ыһыктынан кэбиһэр, сорох буруйдааҕы була сатыыр ухханыгар охтор. Хампаанньа Саха сиринээҕи салаата Москубатааҕы салаа үлэһиттэрин буруйдуур, москубалар «сахалары» буруйдууллар. Онуоха эбии Архангельскай — «сахалар» да, москубалар да иккиэн буруйдаахтар. Хомойуох иһин, итинник түгэннэр суох буолбатахтар этэ. Бу барыта кэлэктииби түмэргэ, салалтаны сүрүннүүргэ мэһэй буолара. Онон кириисис үгүс дьоҥҥо кытаанах бэрэбиэркэ буолла.
Олус интэриэһинэй сыл ааста. Мин туруоруммут сыалым-соругум олоххо киирэрин көрөн дьоллоннум. Буолаары-буолан, судургута суох быһыыны-майгыны туораан. Биллэн турар, табыллыы диэн эмиэ баар. Холобур, ырыынакка хамсааһын табыгастаах кэмҥэ саҕаламмытын, алмаас сыаната, алмааска наадыйыы таһыма соһуччу үрдээн кэлбитин дьылҕам мичик гыммытын курдук сыаналыыбын.
Биллэн турар, хампаанньа аахсыйалара үксэ судаарыстыба илиитигэр баара улахан оруолу оонньоото. Онуоха ВТБ баан атын бааннар суутунан куттуур кэмнэригэр 2,5 млрд. дуоллары халымыр бырыһыаҥҥа иэстээн улаханнык көмөлөстө. Бырыһыана оччотооҕу ырыынак бырыһыаныттан намыһах этэ.
Валютанан уонна солкуобайынан облигацияларбытын ВТБ хампаанньаҕа таһаартарабыт. Биллэн турар, бу баан валютанан уонна солкуобайынан кумааҕылары ырыынакка таһаарыыга Арассыыйаҕа инники күөҥҥэ сылдьар. Нэдиэлэ анараа өттүгэр 26 млрд. солкуобайдаах кумааҕылары таһаарбыппыт, онтон 15 миллиард 8,25 бырыһыанынан үс сылга угулунна, оттон биэс сыллаах кумааҕыларбыт 8,95 бырыһыаннаахтар. Бу улахан суума, ортотунан, 4 сылтан ордук болдьоххо угуллубут буолан тахсар. Сыл саҥатыгар биһиги кумааҕыларбыт 12 бырыһыана уһун болдьохтоох эбит буоллаҕына, бүгүн кумааҕыларбыт бартыбыалын 62 бырыһыана уһун болдьохтоох диир кыахтаахпыт. Күһүн 1 млрд. дуолларга 10 сыл бодьохтоон таһаарыахпыт диэн былаанныыбыт. Маны оҥордохпутуна — онуоха мин олус эрэллээхпин — аныгыскы сылга иэскэ эбэһээтэлистибэбит 92 бырыһыана уһун болдьохтоох эбэһээтэлистибэнэн буолуоҕа. Бу түгэн 2016-2017 сылларга, ол эбэтэр сир аннынааҕы рудниктары үлэҕэ киллэрэрбит саҕана иэс-күүс кыһалҕатын сабарбытыгар сүрүн күүс-көмө буолуохтаах. Биллэн турар, бу «публичнай» иэс буолар — аахсыйалаахтар маны кыраҕытык кэтээн көрүөхтэрэ.
Барыта сатаннаҕына, туох баар инвестиционнай бырайыактарбытын этэҥҥэ түмүктүөхпүт, оттон инвестициялар төннүүлэрин суотугар иэстэрбитин төлөһүөхпүт.
МХ: Федор Борисович, аһаҕас кэпсээниҥ иһин махтал буоллун. «Ситим» медиа-бөлөх аатыттан өйөбүлгүт иһин бары үлэһиттэрбит аатыттан махталбытын биллэрэбит. Эһиги көмөҕүтүнэн «Кыым» 35 тыһыынча кэриҥэ ааҕааччыланна, онно сурунаалларбытын эптэххэ, сахалыы таһаарыыларбыт уопсай тиражтара 70 тыһыынчаттан таҕыста. Бу ааҕааччыларбыт иннилэригэр сүҥкэн эппиэтинэс буолар.
ФА: «Кыым» хаһыат мин интервью биэрбит бастакы хаһыатым буолар.
