Биһиги биригээдэҕэ быстарыы, ат ырыыта, таһаҕас итэҕэстийиитэ тахсыбатаҕа. Кини дьаһайыытынан буолуо, харчы булан дойдубутугар бурдуктаах, килиэптээх, мээрэй таҥастаах, чэй-табах, оҕолорго кэһии бөҕөлөөх кэлэрбит. Алдан өрүс бэтэрээ эҥээрэ — Таатта сирэ, онно аймахтарбыт, билэр дьоммут үгүстэр. Ааллаахтан киирдибит да уонча кэриҥэ ырыганнаабыт аты бэтэринээргэ аакта оҥорон оту тиэйиигэ хааллараллара. Онно саастаах дьон хаалаллара. Эдэр уолаттары биригэдьиирбит айаҥҥа сырытыннарара.
Дойдубутугар Ааллаахха тахсар аттары от үлэтин кэнниттэн толооҥҥо босхо ыытан уоталлара. Оччолорго көлүүр сылгы дэлэйэ. Сыл аайы саҥаттан саҥа аттар айааһаналлар, үгүс сылгыттан талыллан таһаҕаска сылдьаллара. Үтүө да сылгылар бааллара. Айаҥҥа барааччы биирдии айаас соноҕоһу илдьэ сылдьара. Ыраах айаҥҥа хайа да бэйэлээх ахсым соноҕос сыһыйара. Киһи аайы түөртүү ат буолара. Оччолорго олус элбэх оруйуоннартан үгүс таһаҕасчыт кэлэрэ. Ордук арҕаа оройуоннар үчүгэй тэрээһиннээх буолаллара, аттарын сэбэ, сыарҕалара бөҕө-таҕа этэ. Кинилэртэн үөрэнэн биһиги сэптэрбит тупсан барбыттара. Таһаҕас бүтүүтэ кинилэртэн ат сэбин туохха эмэ мэнэйдэһэн ыла сатыырбыт. Оччолорго биһиги сыарҕабыт кэтитэ араас буолара. Кэлин бары биир кэтиттээх сыарҕаламмыппыт. Таһаҕас таһыытыгар ГТК хонтуоратын үлэһиттэрэ 10 000 кэриҥэ көлө сылдьар дииллэрэ. Таһаҕас таһар аттар аара сиир отторун анал биригээдэлэр оттууллара. Ону таһынан өрүһүнэн киппэлэммит оту аҕалаллара. Холобур, Чычымах олохтоохторуттан «Дьаамҥа» нолуок курдук оту хомуйан, бэйэлэринэн тиэйтэрэн аҕалан мунньаллара.Биһиги Чычымахпытыттан сорох дьыл 70 сылгы таһаҕас таһыытыгар тахсара. Таһаҕас таһыытыгар үрэхтэр тохсунньу ый саҥатыгар диэри тарыҥнаах буоланнар айаны өссө уустугурдаллара. Охуоскай Перевозтан анараа маннык симиэбийэлэр бааллара: Кураанах, Атырдьах, Хара Тиит, Улуннаах, Сиикэй Уу, Кырынаастыыр, Муус Күөл, Суордаах, Стрелка, Половинка уонна Кириэстээх. Итинтэн Ааллаах Үүн 12 килэмиэтир. Таһаҕас таһыытын бастакы сылларыгар таһаҕасчыттарга анаан хатырыктаах тиити хабарҕа муннуктаан бараахтары туппуттар этэ. Сорох оннук бараахтар сатала суох улахан буолаллара. Бараахтарга ас буһарар билиитэ уонна дьиэни сылытар буочука оһохтор бааллара. Истиэнэни кыйа наара ороннор тураллара. Оһоҕу симиэбийэ үлэһитэ түүннэри-күнүстэри оттор буолан, бараах иһэ мэлдьи сылаас буолара. Төннөн иһэн ат сиир отун хас симиэбийэ аайы оту тутар киһиэхэ суруктаан баран туттарарбыт, ол отторбут сүппүттэрин өйдөөбөппүн. Айаҥҥа барар аттары эрдэттэн бэлэмнииллэрэ. От үлэтин кэнниттэн босхо ыытыллыбыт сылгылары тутуу, айаҥҥа бэлэмнээн хатарыы... Муоһаны, ат баһын быатын, көнтөстөрү бэйэбит оҥосторбут, кинилэр үчүгэй этилэр. Таһаҕаһы баайар быаларбытын муоһа курдук инчэҕэй тириини ууга уган, түүтүн суох оҥорон баран, инчэҕэйдии эрийэн баран саас салгыҥҥа куурдан оҥосторбут. Дороххой гынан баран бэрт буолара. Охуоскайга тиийэн баран тимир боробулуоханан хааччына сатыырбыт. Таҥнар таҥаспытын ийэлэрбит хайдах сатыылларынан тигэр буоланнар, араас буолара. Биир да хаатыҥка суоҕа. Ынах, сылгы тириититтэн тигиллибит сарыы, түнэ этэрбэстэр. Араас тирииттэн тигиллибит ханньаспыт бэргэһэлэр. Баабырыка, мастарыскыай тикпит сонноро суохтара. Ол таҥастары таҥныбыт дьону билигин көрөр киһи, улахан толоос көстүү буолуо, бука.
Биһиги нэһилиэкпит сиринэн Ааллаах Үүннүүр суол баар буолан, кыһын бэрт элбэх салааска соһуулаах нуучча ааһара. Сорох айанньыттар хормуоскаларын тыаһатан айан дьонун саататан ылаллара үһү. Сатыы дьон хойуутук сэрии иннинэ ааһаллара. Биир кыһын күн киириитэ Тараҕана алааһыгар оҕустаах киһи суолга хара сирэйдээх ниэгир тииһэ килэҥнээн иһэрин көрөн, «абааһы кэллэ» диэн оҕуһун быраҕан тоҥуу хаарга куотан тахсыбытын истибиттээхпит. Ол ниэгирбит Чычымах оскуолатыгар күүстээх дьон толорор нүөмэрдэрин көрдөрбүтүгэр сылдьыбытым. Бу киһи олоппоско олорор киһини быалаан баран тииһинэн ытыран хаамара.
Сэрии иннинэ Чөркөөхтөн Охуоскай Перевозка диэри сайын суолу массыына сылдьарыгар анаан кэҥэтии үлэҕэ үгүс кэриэй, нуучча үлэлии сылдьалларын көрөрбүт. Үлэлиир сэптэрэ сүгэ, эрбии, тимир күрдьэх, наһыылка этэ. Тиити охторон, силиһин түөрэн, сирин көннөрөн иһэллэрэ. Былыр Дьокуускайтан Охуоскай муораҕа ааһар телеграф лииньийэтэ баара. Охуоскай муораҕа мустубут анды хоту диэки көттөҕүнэ, телеграф үлэһиттэрэ Чычымахха, Чөркөөххө биллэрэ охсоллоро үһү. Эппит күннэрин сарсыардатыгар манна анды биллэр эбит. 30-с сылларга Дьабарыкыга диэри саҥа лииньийэ тардыллыбыта. Мин онно 1955 сылтан лииньийэ үлэтэ тохтуор диэри монтерунан үлэлээбитим.
Массыыналар, хабыыната суох, тиһиликтээх, сыарҕа соһуулаах тыраахтардар ааһаллара. 1946 сыл ахсынньытыгар аармыйаттан кэлбитим. Сэрии бүтэн Ааллаахха барааччылар үксээбиттэр. Урукку курдук сатыы айаннаабат буолбуттар, массыына көлөлөммүттэр.
Охуоскай Перевоз продснабын ыскылааттара улаханнара, ыскылаакка баппатах кууллаах бурдуктары дьаарыстаабыттара хайа курдук үллэн турар буолаллара. Ол айан сырыылара, киһи киһиэхэ сыһыана, ат көлөнү көрүү айаҥҥа сылдьыбыт дьоҥҥо элбэҕи биэрбит, олоххо үөрэппит буолуохтаах. Чычымахха Амма өрүһүнэн саас баржанан Таатта оройуонун таһаҕаһа кэлэн сүөкэнэр буолбута. Чычымах дьоно ол таһаҕас сүөкээһинигэр үгүстүк сылдьыбыппыт. Ааллаах Үүн продснабыгар курдук, кууллаах табаары кытыл үрдүк сыырыгар санныбытынан сүгэн таһааран кыстыырбыт. Ол таһаҕаһы сүөкээһин туһугар күүрээннээх үлэ этэ. Хата, ол таһаҕас сүөкүүр дьоҥҥо абаанса курдук бастаан эт кэнсиэрбэтин биэрэллэрэ. Ону миин оҥорторон дьиэ кэргэттэрбитин күндүлүү охсорбут. Оччолорго билиҥҥи курдук эт дэлэй буолбатах. Биир эмэ тыһаҕас этэ кыһын устата тиийбэт.
Мин билигин ол Ааллаах Үүн таһаҕаһын таһыытыгар сылдьыбыт сырыыларбытын саныы-саныы дьулайабын. Олус уһун, ыарахан, сындалҕаннаах, киһи тулуурун, көлө кыаҕын тургутар үлэ этэ.
Биһиги Тандыҥы үрэҕэр түһэр Суордаах үрэх симиэбийэтигэр 200-чэкэ сыарҕа көлө түбэһэн хонон ааспыттаахпыт. Симиэбийэ таһыгар сыарҕа баппат үлүгэрэ буолбута. Биригэдьиирбит дьаһалынан, атын биригээдэ сыарҕаларын икки өттүбүтүгэр сыҕайа-сыҕайа, сарсыарда тахсар сирбитин оҥостон баран хоммуппут. Сарсыарда хоҥнууга мучумаан бөҕө. Манна түргэн, чуолкай туттуу наада. Ити кэлин Өлүөнэни туоруур паромҥа үкчү оннук массыына анньыһыыта баар буолар үһү. Инники иһэр киһигиттэн хаалбаккын. Үрэх устун биэрэстэнэн уһуннаах сыарҕалаах аттар айаннаан иһэллэрэ көрөргө эриэккэс буолара. Биир сырыыга, Ааллаах диэки баран истэхпитинэ, «Силлиэмэн» хапчаанын таһыгар Кырбы үрэх төрдүгэр муус анныгар уу хаайтаран баран тоҕо тэптэ эбээт. Бастаан утаа айаннаан истэхпитинэ үрэх мууһа дырдырҕаан тыаһаан барда. Аттарбыт тута кыыллара туран хаалла. Туох эрэ буолаары гыммыта билиннэ. Онтон доҕоор, ойоҕоспутугар ортобут диэки муус эстэн муустаах уу өрө уһууран таҕыста. Кыыллара туран иһэр аттарбытын быһыта биэртэлээн кэбистибит. Аттар эрэйдээхтэр туох баардарынан түһүнэн кэбистилэр. Уу бу халыйан иһэр, ол харахпытыгар көстөр. Кэнникилээн испит биир атыыр соноҕос ууга охтон, сыарҕата мууска хам сыстан эрэйдээбитэ. Муус эстэр быһылааныгар Васильев А.Д, Малышев П.Е. уонна мин этибит.
Ол айанныырбыт саҕана бэрээдэк үчүгэй этэ. Арыгыны иһии суоҕа. Хаарты оонньууллара. Сороҕор олоҥхону истэрбит. Сэрии кэнниттэн ол барыта мөлтөөбүтэ дэһэллэрэ. Сэрииттэн ордон кэлбит дохсун дьон буоллахтара дии. Киһи тымныйан өлүүтэ биир эмэ баара үһү.
Мин 1921 с. төрүөхпүн. Кэргэммин Татьяна Мурунованы кытта 1946 сыллаахха ыал буолбуппут. 9 оҕолоохпут, бары үлэһиттэр, ыал буолбуттара, сиэннэр отуттан тахсалар, хос сиэннэр элбээн эрэллэр.
1943-1946 сс. Забайкалье байыаннай уокуругар тутуу батальонугар үлэлээбитим. Кэнники сылларбар Оловяннай оройуоҥҥа Шерловая Гора ыстаансыйаҕа вольфрамы таастан ылгыыр баабырыкаҕа сылдьыбытым. Эрдэ мас кэрдиитигэр, пилорамаҕа үлэлээбитим. Эр дьон уҥуохтаах тириилэрэ эрэ халыар диэри ыралларын онно көрбүтүм. Киһи этэ-сиинэ уолара олус ынырык көстүү этэ. Оннук дьону үлэлэтэн сордууллара, ыран өлүү элбэҕэ. Киһи буутун этэ уолан, киһи самаҕын икки ардынан икки сутуругу кэккэлэһиннэрэ тутан баран буут тириитин таарыйбакка аһарыахха сөп буолара. Оннук быстара ырбыт дьону госпитальга сытыаран аһата түһэн баран, 1944 сылтан ыла, баттык туттаран дойдуларыгар ыыталыыр буолбуттара. Ол иннинэ ырбыт дьон санчааска сытан өлөллөрө. Аһыыр аһыҥ кэмчи, үлэҥ ыарахан, үлэлиир күммүт да уһуна киһини сындалытара.
Өлөөччүлэр үксэ саастаах дьон буолара. Саха дьоно харыстаммакка дойдуларыгар курдук бала үлэлииллэрэ. Онно холоотоххо, нууччалар ыран да бэрт. Быстарбат курдук көрөн хамсаналлара. Биһиги, эдэр дьон, нууччалыы кэм билэр буолан, кинилэртэн үөрэнэн тулуктаспыппыт. Онно «удаарынньыктаан» эҥин туһа суох. «Манна хоргуйан сору-муҥу көрүөх кэриэтэ, тото аһыы сылдьан сэриигэ өлбүт ордук» дэһэрбит. Сэриигэ ыыталларыгар көрдөһөр этибит да, ыыппаттара. Наар ас эрэ туһунан толкуйдаан тахсарбыт.
Чычымахтан хаһыа да буолан сылдьыбыппыт.
Татаринов Константин Трофимович кэпсээниттэн уола Аким ТАТАРИНОВ суруйда.
Комментарии
Сообщение:
Отправить Отмена