Бу иннинэ Хабаровскайга суруналыыстар форумнарыгар бара сылдьыбытым. Онно постпредствоҕа дьоппуон уонна кытай консулларын кытары көрсүһүү тэрийбиттэрэ. Онуоха мин консуллартан: «Саха сиригэр аны 1,5 сылынан ыытыллыахтаах «Азия оҕолоругар» хамаандаларгыт төһө бэлэмнэнэллэр?» -- диэн ыйытааччы буоллум. Ким да билбэт эбит!
Саха былыр-былыргыттан, кэлии-барыы будулҕанныы оргуйар аартыктарыттан чиэски сытар буолан, бэйэбитигэр эрэ бүгэн олорбут кэммит номнуо уларыйбыт. Майгыбытыгар да баар: атыттар орооһоллорун даҕаны, бэйэбит атын дьон олоҕор орооһорбутун да сөбүлээбэппит. Ону оттон хайыахпытый, кэм ирдэбилиттэн хаһааҥҥа диэри саһан олоруохпутуй? Билигин, баҕар-баҕарыма, тыыннаах хаалар туһугар, дьону, омуктары кытары кэпсэтиэххин-алтыһыаххын, ылсыаххын-бэрсиэххин, уопсай быраабыланан дьаһанаргар тиийэҕин. Кэммит туох даҕаны сиэлэн иһэр, биһиги хаһан өйдөнөн хатаастыахпытыгар диэри ньылбы туттаран тас иэнинэн илгэн да кэбистэҕинэн көҥүлэ. Оннук эрэ буолбатын.
Уһук Илин регионнарга сыллата дойду хааһынатыттан 150 млрд үп көрүллэр. Саха санаатыгар баппат үлүгэрдээх үп. Аныгы толкуйунан, дьэ ити трансфертан биһиги тииһиннэхпитинэ, олохпутун-дьаһахпытын тупсарыннахпытына сатанар. Биэрэр илиини, уунар ытыһы бэйэ диэки салайар төһө сатабыллаахпытый? Ону эмиэ туругутуохха, ырытыахха наада буолсу.
«Кыым» Хабаровскайга ыытыллыбыт улуу сугулаан туһунан ааспыт нүөмэргэ сиһилии суруйан турар. «Уһук Илин 2020 сылга диэри социальнай-экономическэй сайдыытын стратегията. 2010-2012 сыллардааҕы тосхол» конференцияҕа барыта 64 харчы хамсатыахтаах бырайыак киирбит. Онтон 15 бырайыагы талан, кэлэр икки сылга РФ бюджетыттан үп көрөн олоххо киллэриэхтээхтэр.
Саха сирэ ити улахан тэрээһиҥҥэ 7 бырайыагынан кыттыбыт. 3 бырайыак ааспыт уоннааҕыта хотторбут. Тоҕо? Ити сугулааҥҥа быһаччы кыттыбыт киһиттэн, биһиги тэрилтэбит салайааччытыттан Мария Христофороваттан сураһыахха эрэ:
- Мария Николаевна, үгэс курдук кыайыы-хотуу эрэ кэпсэнэр. Оттон ис иһигэр киирдэххэ, дьиҥинэн, итэҕэс-быһаҕас төрүөтүн ырытыахха баара этэ. Аныгыскыга хатыламматын курдук.
- Сугулааҥҥа баран илэ харахпынан, эт кулгаахпынан көрбүт-истибит киһи санаата тугуй диэ? Дьиҥинэн, «бу регионтан чопчу бачча бырайыак кыайыахтаах» диэн хаарчах суох эбит этэ. Секциялар бэйэ-бэйэлэриттэн быдан тутулуга суох үлэлээбиттэрэ. Мин бастакы күн: «Инновационные производства: промышленность и энергетика» диэн секцияҕа сылдьыбытым. Онно Саха сириттэн правительство бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта Геннадий Алексеев «Соҕурууҥҥу Саха сирин кэлим сайдыыта» диэн, туох да сүҥкэннээхэй, кырдьык баараҕай мэҥэ бырайыагынан кыттынна. Геннадий Федорович олус үчүгэйдик көмүскээтэ: ымпыгар-чымпыгар тиийэ, хайдах-туох көрдөрүллүөхтээҕэ, оҥоһуллуохтааҕа – барыта учуоттаммыт! Бу бырайыак ааһа баран, бүтүн Илин Уһук региону энергетиканан хааччыйар суолталаах. Онон туох да саарбаҕа суох бастаата. Иккис улахан сөҕүүнү-махтайыыны ылбыт бырайыак «Базальт – саҥа технологиялар» диэн, Егор Жирков бырайыага буолар. Бу иннинэ Егор Петрович «Роснано» ыыппыт быыстапкатыгар кыттыбыт. Анатолий Чубайс: «Нанотехнология диэн -- бу!» - улаханнык биһирээн хараҕа уоттаммыт. Полпред Ишаев суол оҥоруутугар туттулларга анаан айыллыбыт базальт решеткатын тутан баран турар үһү: «Боруобатын, чинчийиитин бардаххытына, Уһук Илиҥҥэ солбуллубат матырыйаал», -- диэн.
- Сайдыы төрдө-төрүөтэ – суол буоллаҕа.
- Биллэн турар!
- Егор Жирков биир кэмҥэ «Национальнай концепциянан» -- оскуолаҕа оҕону сахалыы үөрэтиигэ программа толкуйдаабыт, элбэх өҥөлөөх киһи этэ.
- «Талааннаах киһи – барытыгар талааннаах» дииллэрэ кырдьык эбит. Егор Петровичтаах быыстапка тэрийбиттэрэ. Онно базальтан туох оҥоруохха сөбүн барытын илдьэн көрдөрөбүттэрэ: электрод, минеральнай вата… киһи тутан-хабан, этэргэ дылы сыттаан көрдөҕүнэ ордук итэҕэйэр буолбат дуо? Бу соторутааҥҥа диэри тэпсэ сылдьыбыт базальтпытыттан арааһы барытын оҥоруохха сөп эбит! Жирков Уһук Илиннэр сүрдээҕин сэҥээрбиттэрин көрөн, өссө онно, чугастыы собуот аһыан баҕарар эбит.
- Собуоту тутарга, производствоны сайыннарарга үп наада. Кредитин хантан ыларый?
- Москваттан.
- Ырааппытай. Оттон чугастыы тоҕо бэйэбит уокурукпутугар тахсыбатый?
- Кредити мээнэ кэллиҥ да, субу күн биэрбэттэр. Кредит ыларга, инвестордары угуйарга элбэх уонна ситимнээх, тиһигин быспат үлэ ыытыллыахтаах.
- Саха сирэ Хабаровскайга бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэлээх. Өрөспүүбүлүкэ туһатыгар үлэни ыытар эбээһинэстээхтэр буолбатах дуо?
- Оттон дьиҥинэн оннук буолуохтаах этэ...
- …Эрээри?
- …Ситимнээх үлэ наада. Атыылыаһыах, сакаастыах дьону, регионнары түмэр тэрээһиннэр куруук ыытыллыахтаахтар, тэриллиэхтээхтэр. Саха сиригэр маннык технологиялар, производстволар бааллар, ылыҥ-туһаныҥ, харчыгытын угуҥ диэн араас быыстапкалар тэриллиэхтээхтэр. Холобур, ол базальт собуотугар сылга бачча туоннаны оҥоруохтааххын диэн чопчу сыал-сорук туруоруохха наада. Бородууксуйа батарар ырыынак булан, ону хааччыйыахха наада. Постпредство оҥорон таһаарааччыны уонна атыылаһааччыны тиксэрэр үлэни ыытара буоллар, хайдахтаах курдук үчүгэй буолуох этэй!
Бу иннинэ Хабаровскайга суруналыыстар форумнарыгар бара сылдьыбытым. Онно постпредствоҕа дьоппуон уонна кытай консулларын кытары көрсүһүү тэрийбиттэрэ. Онуоха мин консуллартан: «Саха сиригэр аны 1,5 сылынан ыытыллыахтаах «Азия оҕолоругар» хамаандаларгыт төһө бэлэмнэнэллэр?» -- диэн ыйытааччы буоллум. Ким да билбэт эбит!
- Хайа, оттон бачча дойду хамаандата кыттар, оччо киһи кэлэр диэн отчуот бөҕө этэ дии?
- Наһаа соһуйдум! Дьиҥинэн, Азия дойдуларын национальнай хамаандалара кэлэн кыттыахтаахтар этэ буоллаҕа. Онтубут ханнык эрэ провинция, «бырааттыы» куорат баҕалаах оҕолорун хамаанда оҥорон аҕалаллар эбит.
- Консуллар уларыйа тураллар. Баҕар, ол иннинээҕи консуллар билэр эбиттэрэ буолуо?
- Айаҕалыы сатаан инньэ диэххэ сөп. Ол гынан баран, үгэс быһыытынан, атын дойду бэрэстэбиитэлин кытары көрсөргөр хайдах-туох олохтоох, дьаһаллаах, тэрээһиннээх дьоннор эбит диэн хартыына, сурунаал, буклет көрөр буоллаҕыҥ…
- Оттон оннук матырыйаалы ким да биэрбэтэҕэ буолуо дии? Ол гынан баран постпредство билсиһиннэрэр буклеттары баҕас бэлэмниэ эбит...
- Билбэт буолан, ааспыт оонньууларга Дьоппуон курдук дойдуттан 5 киһилээх хамаанда кэллэҕэ. 2012 сылга Дьокуускайга «Россия спортивная держава» диэн форум тэриллээри турар. Бу манна саҥа талыллыбыт РФ президенэ кэлиэхтээх. «Азия оҕолоругар» эмиэ волонтердар хамаандалара кытыннаҕына саат-суут буолабыт.
- Конференцияҕа төнүннэххэ, уонна кимнээх кыайдылар?
- Уонна «Култуура, үөрэх, билим» секцияҕа М.К.Аммосов аатынан ХГФУ «Арктикатааҕы инновационнай киин» бырайыага кыайда. Евгения Михайловалаах олус үчүгэй бэлэмнээх этилэр.
- Путинныын көрсүһүүгэ сылдьыбытыҥ, илэ көрөргө хайдаҕый?
- Телевизорга көстөрүнээҕэр быдан эбит.
- Аҕыйах ахсааннаах норуоттар бааллара?
- Курил арыыларыттан, Чукоткаттан, Сахалинтан, Хабаровскайтан бааллара.
- Тугу туруорсалларый?
- Балыктааһын кыһалҕатын туруорсаллар... Наһаа да ынырык! 20, 10 сыл ыннараа өттүгэр туруорсар кыһалҕалара уларыйбат... Атына буоллар, дьиҥинэн, үөрэҕи, бизнеһи, атыыны-эргиэни, оҥорон таһаарыыны туруорсуохтаахтар этэ буоллаҕа. Ону баара, бу омуктар барахсаттар, тыыннаах эрэ буолар инниттэн, 21-с үйэҕэ (!), балыгы туруорса тураахтыыллар. Ол аата олохторо тупсубат, туох да уларыйбат буолаахтаатаҕа. Киһи хараастар. Аны, Путиҥҥа дьахталлара эрэ кэлээхтээбиттэр. Эр дьонноро балыктыы, бултуу, тугу эмиэ тобула сырыттахтара. (Ону киһи барыта арыгылыы сылдьаллар диэн өйдөөбүттэрэ буолуо, тоҕо диэтэххэ, М.Шевченко ити эрэ иннинэ, бородуукта диэн албыннаан, Чукоткаҕа икки контейнер арыгы тиийбитин дьүүллэспиттэрин кэпсээбит). Туундараҕа дьахтар бэйэтэ быраас, бэйэтэ учуутал, психолог, хаһаайка… аны, политик буоларыгар тиийэр. Оҕолорун туһугар сордоноохтуур буоллахтара.
- Путин туох диирий?
- «Тоҕо бу маннык кыһалҕаны федераллар быһаарыахтаахпытый? Региональнай былаастар тугу гыналларый? Маннык боппуруос туруо да суохтаах. Регион былааһа кыайбат буоллаҕына, бэйэм дьарыктаныам»… Бу Путин этиитин хаба тардан ылан, сойо илигинэ туһанан, аҕыйах ахсааннаах норуоттар тустарынан сокуону саҥардыахха наада. 1995 сыллаах сокуонунан салайтаран олоробут. Сокуон сүүстэ уларыйар-тэлэрийэр кэмигэр, кинилэр эрэ бырааптарын харыстыыр сокуон кур бэйэтэ кубулуйбакка турар.
- Эн, ханнык секцияҕа кытынныҥ?
- Иккис күммүтүгэр туох баар улахан дуоһунастаахтар бары кыттар медиа-форум тэрийбиттэрэ. Мин «Арчы-Забота» диэн бырайыакпынан кытынным. Уһук Илин регион нэһилиэнньэтин ахсаана аччыы уонна кырдьа турар. Эдэрдэр, кыахтаахтар үөс диэки көһө тураллар. Кырдьаҕастар, кыамматтар эрэ хаалаллар. Уларыйыы, тутуу, мэҥэ бырайыак бөҕөтө ыытыллар, ыытыллыахтаах. Ол гынан баран, бу олохтоох дьоҥҥо тугу туһалыырый? Пенсийэ, пособие, хамнас үрдүө, олох тупсуо дуо? Дьон итини интэриэһиргиир, итини күүтэр. Онно социальнай харысхалга сыһыаннаах, бүтүн региону хабар хаһыат наада диэн эттэҕим. Секциябыт модератора А.Неверов улаханнык сэҥээрдэ, регион былааһа хайаан да өйүөх тустаах диэн эрэннэ. Онтон «Роль СМИ в процессе модернизации» диэн секцияҕа сырыттыбыт. Максим Шевченко диэн 1 каналга ток-шоулары ыытар суруналыыс, Дмитрий Орлов диэн «Честный выбор» общественнай сүбэ сопредседателэ киһи уонна Уһук Илинтэн төрүттээх «Известия» хаһыат суруналыыһа буолан сэргэх баҕайытык ыыттылар. Миигиттэн «судаарыстыба СМИни бас билиэ суохтаах» диэн этиини хайдах саныырбын ыйыппыттара. Ону мин: «Судаарыстыба тэрийээччи, үбүлээччи буолбатаҕын да иһин, чааһынай бас билээччини кытары кыттыһан, партнер быһыытынан үлэлиэн сөп», -- диэбитим. Онуоха Максим Шевченко хаба тардан ылан, мин санаабын наһаа үчүгэйдик ситэрэн-хоторон биэрбитэ. Судаарыстыба ыытар политикатын социальнай реклама, пиар, грант быһыытынан СМИгэ биэрэн, партнер быһыытынан бииргэ үлэлэһиэн сөп диэн. «Арчы-Забота» бырайыакпын инньэ гынан сөбүлээтилэр.
- Үбүлээһиҥҥэ кыттыбыт бырайыактартан ким бырайыага ааспата? Уонна, эн, санааҕар тоҕо?
- Петр Федоров (Ил Түмэн дьокутаата) «Дьокуускайга алмааһы кырыылааһын уонна ювелирнай оҥоһук кластерын сайыннарыы» бырайыага, Матвей Евсеев (Ил Түмэн дьокутаата) «Город для жизни», «Доруобуйа харыстабылын» секциятыгар биир бырайыак баара уонна Л.Шитик «Саха сирин балыга» бырайыактара. Дьиҥинэн, бу бырайыактар ис хоһоонноро олус дириҥ, туһалаах этилэр эрээри, ылыннарар, тиийэр курдук көрдөрүллүбэтэхтэриттэн ааспатылар. Атыттар бырайыактара экономикаҕа туох суолталааҕын, төһө-хачча нолуок киириэхтээҕин, үлэ миэстэтэ тахсыахтааҕын – барытын хабан көрдөрөллөр. Итини таһынан, араас ньымалары, албастары тутталлар. Холобура, сахабыт балыга амтанныын да уратытын, минньигэһин биһиги эрэ билэбит. Боруобалатан көрүөххэ баара. Биир эрэ куолаһынан хотторбуппут кыһыылаах.
- Балык илдьэн кыһан сиэтиэхтэрин. Постпредство холодильнига суох дуу?
- Илдьээһинин илдьибиттэр эрээри, үс чаас иһигэр кыайан кыһан сиэппэтилэр.
- Эрдэ кыһыллар кыаҕа суох этэ дуо?
- …Кыаллыбытах.
- Диэ… Оттон, уонна эрдэ-сылла кэпсэтии, орох тэбии эмиэ улахан суолталаах буолуо, ээ?
- «Инновационные производства: промышленность и энергетика» секцияны Олег Мисевра диэн «Сахалинуголь» президенэ уонна Игорь Хрущев Приморье промышленноһын уонна тырааныспарын департаменын салайааччыта ыыппыттара. Олус үрдүк таһымнаахтык тэрийдилэр. Омос көрдөххө, үйэ саастарын тухары бииргэ үлэлээбит дьон курдуктар. Ол курдук ылбаҕайдык бэйэ-бэйэлэрин толорсон, ситэрсэн-хоторсон биэрэллэр. Уопсайынан даҕаны, Уһук Илин салайааччылара бэйэ-бэйэлэрин олус үчүгэйдик билсэр эбиттэр. Билиилэрэ-көрүүлэрэ да кыраҕы. Холобур, Мисевра «ЭПЛ Даймонд» оҥоһуктарын дизайнын кытары кэтээн көрөр эбит.
Аны, Мисевра Сахалин арыытын ортотугар хостонор чаас чоҕун, хонуунан-сыһыынан, тыанан-ойуурунан илдьэн муораҕа турар танкерга сүөккүүр курдук, транспортер (конвейер лиэнтэтин курдук) тутуутун бырайыагын аһарда! Миллиардынан суумалаах бырайыак холкутук ааста! Ол аата эрдэттэн үлэ ыыттаҕа дии. Биһиги дьоммут эмиэ ыаллыы сытар регионнар салайааччыларын кытары, тиһигин быспакка бииргэ үлэлиэхтээхтэр, билсэ-көрсө туруохтаахтар эбит. Оччоҕо бэйэ-бэйэлэрин өйөһүөхтэрэ буоллаҕа. Туох баар федеральнай кииҥҥэ барар официальнай сурук-бичик, докумуон барыта УИФО полпредын Ишаев аппараатын иһинэн ааһар.
Комментарии
Сообщение:
Отправить Отмена