Петр Николаевич, саха оҕолоро хаґааІІыттан уонна ким кіҕүлээґининэн Кытайга циркэ идэтигэр үірэнэр буолбуттарай уонна эн онно хаґан тиийбиккиний?
1997 сыллаахтан Ґірэх департаменын уонна Саха циркэтин кіҕүлээґиннэринэн, биґиги оҕолорбут Кытай сиригэр тахсан, бэрт уустук салааҕа — циркэ идэтигэр — үірэннилэр. Оттон бу идэҕэ үірэммит оҕолортон сорохторо номнуо бэйэлэрин дойдуларыгар кэлэн үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Мантан киґи эрэ үірэр.
Бу туґунан мин үчүгэйдик билээри, Кытайга үірэммит оҕолору уон сыл салайан илдьэ сылдьыбыт Петр Николаевич Калачеву кытта кэпсэттим.
1997 сыллаахха бастакы біліх оҕолоро үірэнэ барбыттара. Маны Матвей Васильевич Мучин, Департамент оччотооҕу тойоно, іссі циркэ дириэктэрэ Степан Сивцев-Доллу кіҕүлээбиттэрэ. Дьоммут антах билсэ бара сылдьан: «Оҕолорбутун кырбаан эІин үірэтииґилэр. Кутталлаах сиргэ тиийбиттэр. Дьэ хайдах буолабыт?» — диэн дьиксинэн кэлбиттэр этэ. Кырдьык, оҕолор бастаан утаа оннук ньыманы ыараханнык ылыммыттара. Түүн туран, били таґыллар мастарын тоґуталыыр эІин эбиттэр. Онтубут ити курдук ааспыта. Онтон иккис сылга ійдіін кірбүттэрэ, оҕолору туохха барытыгар кытайдыы эрэ үірэтэллэр эбит. Арассыыйа киэниттэн тугу да биэрбэттэр. Онон учуутал наада эбит диэн, куонкурус биллэрбиттэрэ. Мин онно киирсэн кыайан, иккис сылларыгар үірэнэ сырыттахтарына 1999 с. тиийбитим. Тиийэн түірт биридимиэти үірэппитим: математика, саха тыла, нуучча тыла, уонна “человековедение” диэн биридимиэти. Бу эмиэ обществознание курдук.
— Эн тиийэргэр оҕолоруІ хайдах үірэнэ сылдьар этилэрий?
— Тиийбитим, оҕолору дэлби кырбыыллар-таґыйаллар. Биллэн турар, ону тулуйбаттар, ытыыллар-соІууллар. Тіріппүттэригэр эрдэ ким да сэрэппэтэх. Онтон тиийэн оҕолорбун чугас куоракка илдьэ бардым. Оҕолорум кытайдары кірі-кірі куґаҕан буолаллар. «Ынырык куґаҕантан» атыннык ааттаабаттар. Ону мин: «Эс, оҕолоор, тоҕо инньэ диигитий? Оннук буолбатах. Хата, үірэххитин бүтэрэргитигэр таптыаххыт», — диибин. ДьиІэр, ол барыта кырбанартан, эрэйдэнэртэн абааґы кіріллір эбит. Ол иґин мин Дейл Карнеги систиэмэтинэн бардым. Кини «Как перестать бояться и начать жить» диэн кинигэлээх. Бу кинигэ кімітүнэн оҕолорбун, бастакытынан, куттаммакка үірэттим. Онно «бэҕэґээ миигин таґыйбыттара» диэн санааҕын умун диэн этиллэр. Тоҕо диэтэххэ, бэҕэґээ номнуо бүттэ, иккистээн кэлбэт. Аны сарсын миигин таґыйыахтара, кырбыахтара диэн санаама. Тоҕо диэтэххэ, эйигин сарсын, баҕар, кырбыахтара суоҕа. Эн бүгүн, бу мүнүүтэҕэ, дьоллоох буолуохтааххын. Эн бу мүнүүтэҕэ кырбаныа суохтааххын. Ол иґин кинилэри кытта алтыс, кинилэр эйиэхэ үчүгэйи баҕараллар.
— Бастакы, иккис біліхтіргі хас-хас оҕо баран кэллэ уонна үірэнэ сылдьан ханна-ханна сырыттылар?
— Бастакы біліххі сүүрбэ оҕо барбыта. Иккискэ эмиэ сүүрбэ оҕо. Балартан үстүү-түіртүү оҕо бэлэмэ суох буолан, син биир кыайан тулуйбат, онон тіннін кэлэллэр. Уонна, сонун курдук эттэххэ, быйыл балаҕан ыйыгар Кытайга үірэххэ барарга эмиэ саІа біліҕү хомуйуох курдуктар.
Күрэхтэґии туґунан этэр буоллахха, Монте-Карлоҕа бүтүн аан дойдутааҕы күрэскэ оҕолорбут иккис буолан кэлбиттэрэ. Онно үс күн устата сылдьыахтаахтар. Икки күн үчүгэйдик кытыннылар. Иккис киэґэтигэр саабыспыт кытай дьахтара тиийэн кэллэ уонна этэр: «Сарсыарда сэттэҕэ эрчиллии», — диэн. Биґиги түүн 12-гэ биирдэ бүттүбүт. Биир чааска кэлэн гостиницаҕа утуйаҕын. Сарсыарда сэттэҕэ туруохтааххын. Мин буоллаҕына оҕолору тоҕуска диэри утутуом дии санаабытым. Ол түмүгэр үґүс күммүтүгэр нүімэрбитин кірдірі сылдьан иибитин таарыйан, түґэрэн кэбистибит. Ол кэннэ, били дьахтарбыт кэлэн уолбутун быыс кэннигэр тэбиэлээн-охсуолаан кэбистэ. Онон бүттэхпит.
— Мантан хомуллан барарга сүүмэрдээґин ааспыттара дуо?
— Ааґан. 1997 с. бастакы сырыыга түірт сүүс оҕо кірдірбүт этэ. Ону кытайдар «оҕоҕут тугун аҕыйаҕай?» диэн мыыммыттара. Иккискэ эмиэ сүүмэрдээбиттэрэ.
— Оттон сүүмэрдээґини хас саастарыттан оІорбуттарай?
— Биґиэннэрэ сэттэ саастарыттан ылаллар. Алталарыттан да киирбиттэр бааллар. Оттон кытайдар антах биэс саастарыттан үірэтэллэр. Биир сүрүнэ диэн, мантан барбыт оҕолор бары циркэни кытта дуогабар түґэрсэн барбыттара. Онон тіріппүттэр оҕобут үлэтэ суох хаалар диэн долгуйбаттар.
—Антах тиийэн хас сыл үірэнэллэрий?
— Антах тиийэн бастакы біліх 7 сыл үірэннэ. Ол иннинэ эрдэ барбыт оҕолор тоҕус сыл үірэннилэр.
— Тоҕо оннугуй?
— Бастаан бастакы біліх үірэнэрэ-үірэммэтэ биллибэт этэ. Онон быстах кэмІэ аҕыйах оҕону ылбыттара. Ол иґин оннук. Оттон кэнникилэри биэстии сыл үірэтиэхпит эІин дииллэр быґыылаах. Онон, дьэ, олох кірдірін иґиэ буоллаҕа дии.
Аны туран, оҕо үірэнэн кэллэ, циркэҕэ үлэлээтэ да, уон биэс сылынан биэнсийэҕэ тахсар. Салгыы хайдах буоларый диэ. Биґиги бастакы оҕолорбут кэлэн баран, 5-6 оҕо үрдүк үірэҕи ылла. Ґгүстэрэ физкультурнайы бүтэрдилэр. Бу оҕолор аны тренердиир бырааптаннылар. Оччоҕо биґиги оҕолорбут циркэґиттэри бэйэлэрэ үірэтэн таґаарар кыахтаннылар.
— Оҕолор иллэІ кэмнэрин хайдах атааралларый?
— Оҕолор сарсыарда алтаттан киэґэ тоҕус чааска диэри үлэлииллэр. Кинилэри кытта тренер эмиэ оннук сылдьыґар. Кытайга ірібүлгэ күн аІаара үлэлииллэр. Ол аата тоҕус чаастан уон икки чааска диэри. Онтон киэґэ иллэІнэр. Ол аата нэдиэлэҕэ күн аІаара иллэІ буолаллар. Бу кэмІэ оҕолору куоракка илдьэ барааччыбын.
Бастаан мин кэлиибэр оҕолорум ханна да сылдьыбаттар эбит. Кинилэргэ ким да кыґаммат буоллаҕа дии. Оттон тіріппүт ону билбэт. Ол иґин ірібүл аайы куоракка илдьэбин. Тоҕо диэтэххэ, оҕоҕо боростуой «шопинг» сүрдээх элбэх истириэґи устар. Кыыс буоллун, уол буоллун. Аны туран, Кытайга сыана чэпчэки буолан, аҕыйах да харчылаах буоллахтарына, кэм аралдьыйан кэлэллэр. Атын куораттарга да сылдьыахха сіп. Ол курдук, Шанхайга, муораҕа, о.д.а. сиргэ сылдьыбыппыт.
— Оттон сайыІІы уґун сынньалаІнара тіґі уґунуй?
— Сайын дойдуларыгар хайаан да кэлэн бараллар. Ол эрээри урут, бастакы сылларыгар, сүүрбэ эрэ хонуктаах ірібүлү кіІүллээбиттэр этэ. Ону мин иккис сылга тиийэн баран: “Маннык буоллаҕына дьоммут кытай буолан хаалыахтара. Ол кэриэтин кытай тренерин сайын илдьэ кэлиэххэйиІ уонна мин оҕолору лааҕырга илдьэ баран, онно дьарыктаныахха”, — диибин. Инньэ гынан онно сібүлэґэннэр, Амма ірүс үрдүгэр Чурапчы Мындаҕаайытыгар лааҕырга илдьэ сылдьааччыбын. Онно кытай тренерэ кэлэн үлэлэґээччи.
— Петр Николаевич, кытайдар, дьэ туох ньыманан үірэтэр буолан оҕолору маннык таґымІа таґааралларый?
— Ити биґиги оҕолорбутун үірэтэр кытайыІ улахан туох да үірэҕэ суох киґи ээ. Кинилэр былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит муударастарын үірэтэллэр. Уонна кини таґыйан да туран ол билиини оҕотугар биэриэхтээх. Циркэҕэ эн киґи сатаабатын оІоруохтааххын, оччоҕуна эрэ эн үіґэ кирилиэскэ тахсаҕын, үрдүк кылаастаах артыыс буолаҕын. Холобур, биґиэхэ Новикова диэн кыра кыыс баар. Кини икки илиитигэр туран баран, икки сүүстэ анньынар. Бу циркэҕэ 40 оҕо үірэннэҕэ дии, ол эрээри бу кыыска тэІнээх ким да суох. Оттон Винокурова Настя илиитигэр 53 мүнүүтэ устата турбуттаах. Маны іссі, чэ, сіп буолуо диэннэр түґэрбиттэрэ. Кини іссі салгыы турар кыахтаах этэ.
Мин оҕолорбор ірүү этээччибин: «Биґиги кытайдартан үлэлии үірэниэхтээхпит. Циркэ диэн кылабачыгас таІастаах хара үлэ», — диэн. Ол иґин бу үірэҕи үксүгэр боростуой үлэґит оҕолор тулуйаллар.
— Антах үірэнэ тиийэн баран, үлэлии, олохсуйа хаалбыт оҕолор бааллар дуо?
— Оннуктар да бааллар. Ким үлэлии, ким кэргэн тахсан. ХарбиІІа олохсуйбут биир саха кыыґын кірсін инньэ диэн ыйыппыттарыгар, анарааІІыта: «Биґиги элбэхпит ээ», — диэн соґутан турардаах. Ол аата сахалар антах элбэхтэр буоллаҕа. Оннооҕор миигин биирдэ инньэ диэн ыйытан, іґүргэтэн тураллар (күлэр). Миигин оннооҕор Дьокуускай ымсыырдыбат. Бэйэм дойдум Чурапчы ордук біҕі буоллаҕа дии (эмиэ күлэр). ПекиІІэ киґи ымсыырара диэн – холку, чуумпу дойду. Буруйу оІоруу суоҕун кэриэтэ. Мин уон сыл устата баара-суоҕа иккитэ дуу, үстэ дуу итирик киґини кірдүм. Ол эрээри сиэпкин кірүнэ сылдьыаххын наада. Ону ким да кыайан туппат.
— Салгыы бу циркэҕэ сыґыаннаах туох былаан баарый?
— Кулун тутар ыйга С.Расторгуев бирииґигэр Чурапчыга оҕолорго аналлаах циркэ ускуустубатын іріспүүбүлүкэтээҕи күрэґэ ыытыллыахтаах. Сайын Пекин куоракка «Кытай ускуустубатын кытта билсии» диэн, биир ыйдаах кууруска оҕолору уонна улахан дьону хомуйуохпут. Сонуна диэн манна акырабаатыканы таґынан ушуну, кытай үІкүүтүн, уруґуйун итиэннэ фокуґу үірэтиэхтэрэ.
Мин уопсайынан, тус бэйэм, сахаттан биир эмэ оҕо фокуска үірэннэр диэн баҕалаахпын. Сахалар сүрдээх улахан кыахтаахпыт. ДьиІэр, сорох кірүІІэ оҕо дьиэтигэр да үірэниэн сіп. Холобур, фокуска. Оттон жонглёрдааґыІІа оґох да кэннигэр үірэниэххэ сіп. Холобур, Сергей Расторгуев бэйэтэ соҕотоҕун дьарыктанан аан дойду 40 дойдутугар кірдірбүтэ уонна билигин Европа уонна Азия барыта билинэр киґитэ буолла.
— Бу биир ыйдаах кууруска барарга туох ирдэниэй?
— Бастатан туран, доруобуйа. Тілібүрэ 950 дуоллар. Онно үірэҕиІ сыаната, олороруІ, аґыырыІ киирэр. Јрібүл күннэргэ куораты кэрийиэххин сіп. Манна, биллэн турар, бэйэІ харчыгар бараҕын. ДьиІэр, бу соҕурууІІу миэрэнэн ылан кірдіххі, кыра харчы буолар.
— Оттон бу ушуга эІин үірэнэрим миэхэ манна, Саха сиригэр, олорор киґиэхэ туох кідьүүстээҕий?
— Мин манна улахан дьону кытта ыІырабын. Ушунан доруобуйаІ туґугар дьарыктанаҕын. Оттон үІкүү, уруґуй диэІІэ дьон баран идиэйэ ылаллар. Киґи аІаардас бэйэтин хаатыгар хаайтара сылдьыа суохтаах, сайдыахтаах. Оттон Кытай дойдута олус үрдүк сайдыылаах.
— Петр Николаевич, түмүккэ тугу баҕарыаІ этэй?
— Биґиги циркэбитин үс бэрэсидьиэммит үґүін ійіібүттэрэ. М.Е. Николаев, В.А. Штыров уонна Е.А. Борисов. Ол иґин биґиги циркэбит Уґук ИлиІІэ биир бастыІ. Ол эрээри іссі сайдыан наада. Биґиги, сахалар, уопсайынан, күүскэ сайдар кыахтаах, дэгиттэр талааннаах омукпут. Оҕо бэйэтэ тулуйар, үлэттэн куттаммат буоллаҕына, кини циркэҕэ сыстан үлэлиэ дии саныыбын. БилиІІи үйэҕэ ситиґиини үлэлээтэххинэ эрэ ылаҕын. Спорт буоллун, ускуустуба буоллун — барыта биир.
— Петр Николаевич, эйиэхэ үлэҕэр-хамнаскар ситиґиилэри, үрдүкү дабайыыны баҕарабын. ИстиІ сэґэргэґииІ иґин махтанабын.
Комментарии
Сообщение:
Отправить Отмена