Тохсунньу саҥатыгар Саха циркэтигэр «суорумньу буолар үґү» диэни иґиттибит. Тіґі да «эдэрбит» дэннэрбит, «биґиги эмиэ эргэ бара иликпит» аатыран уонна сураҕырдар суорумньуларын кірі-истэ таарыйа, билэр-кірір баҕа батарбакка, тірдүі буолан суорумньулуу тиийдибит.

Ґксэ дьахтар аймах, буспут дьэдьэн курдук тэтэркэй, кэрэ-талба бэйэлээхтэр. Ол быыґыгар, саґан үүммүт бідіІ дьэдьэн курдук, онон-манан аҕыйах эр киґи кістір. Дьэ, биґигини бу дьээдьэлэриІ кірүү-истии біҕі. Ол гынан баран биґигини манна лаппа эдэрдэр диэтилэр быґыылаах, саастаах «конкуренткаларбыт» іттүлэриттэн кынчарыйааччылар да кіґүннүлэр. Бүппүтүн кэннэ дьиэлээн иґэн «кэбис, аны уонча сылынан кэлииґибит» дэстибит.

Аҕыйах хонон баран эрэдээксийэҕэ суорумньу Алексей Шеломов тиийэн кэллэ. Алексей сааґыра барбыт, олохторун саІардыы эбэтэр саІаттан оІостор дьону холбооґунунан — суорумньунан — дьарыктаммыта 3 эрэ сыл буолла.

— Бу кэм иґигэр сокуоннайынан 6 ыалы саахсалаатым, кіннірү «гражданскайынан» олорооччуларым баґаамнар, – диэн кэпсээнин саҕалаата.

— Алексей Михайлович, бэйэҕин билиґиннэрэ түс эрэ.

— Мин 1977 с. Чурапчы Бахсытыгар үс оҕолоох ыалга орто оҕонон тіріібүтүм. Убайым Михаил — «Медтранс» тэрилтэ генеральнай дириэктэрэ, балтым Саргылаана Москуба таґыгар олорор, биэнсийэлээх. Мин идэбинэн худуоґунньукпун. Јріспүүбүлүкэтээҕи худуоґунньуктар пуондаларыгар үлэлээн биэнсийэҕэ тахсыбытым. Арассыыйа Худуоґунньуктарын сойууґун чилиэнэбин. Оттон билигин суорумньунан дьарыктанабын.

— Хайдах суорумньу буолбуккунуй?

— Киґини олох араастаан эрийэр-мускуйар буоллаҕа. БилиІІи кэргэммин Марияны кытта суорумньу кімітүнэн ыал буолбуппут. Олус табыллан, иллээхтик олоробут. Ити кэннэ суорумньуну интэриэґиргээн, атын дьон олоҕун оІосторугар кіміліґір санаа киирбитэ. МаІнай «Айыыґыт» суорумньу кулуубугар сылдьыбытым, Варламова Устинья хайдах үлэлиирин сэргээн кірбүтүм. Ол сылдьан мин эмиэ манныгы тэрийэр кыахтаах эбиппин диэн боруобаланан барбытым. «Кыталык» суорумньу кулуубун тэрийбитим.

— Дьону холбуур, ыал оІортуур киґи, бэйэІ туох эрэ ураты дьылҕалаах, эр киґи уонна дьахтар сыґыаннарыгар дириІ билиилээх, баай уопуттаах киґи буолуоІ?

— Мин маІнай олус эдэр сылдьан ыал буолбутум. Бастакы кэргэммин кытта сүүрбэттэн тахса сыл олорбуппут. Ґс оҕоломмуппут. Икки кыыс, биир уол. Оҕолорум билигин бэйэлэрэ туспа дьылҕалаах, дьиэлээх-уоттаах дьон. Сиэннэрдээхпин.

— Оттон тоҕо кэргэІІин кытта арахсыбыккытый?

— Быґаччы эттэххэ, кэргэним бэйэтэ миигин быраҕан, баай киґиэхэ кутун туттаран барбыта. ДьиІэр, үчүгэй баҕайытык олорбуппут ээ. Оҕолорбут улаатан испиттэрэ, кыргыттарбыт ыал буолбуттара. Ґгүстэр биґиги арахсыбыппытын сатаан ійдіібітіхтірі, бу киґи бэйэтэ эдэр кыыска иирбит буолуохтаах дии санаабыттара. Тоҕо диэтэргин, мин олохпор олус актыыбынай, кэлбит-барбыт, кэпсэтинньэІ, элбэх дьон быыґыгар сылдьар киґибин. Ол онно наґаа оҕустарбытым, санаа-оноо кулута буолбутум, олохпун бүттэ дии санаабытым, олус кэлэйбитим. Арахсыбыппыт содулугар, саІа ыал буолбут, оҕоломмут уолбут сүүрбэччэлээҕэр эрэ, ускул-тэскил сылдьан, массыынанан тэбистэрэннэр, олохтон ілін туораабыта. Уолбуттан мин ааппын ааттатар кыракый киґим Алеша диэн сиэним хаалбыта. Билигин хайыы-үйэҕэ иккис кылаас үірэнээччитэ. Кийиитим учууталлыыр, билсэ турабын, улууска олорор буоланнар, ітір буола-буола тіліпүінүнэн кэпсэтэбин. Улахан кыыґым 3 оҕолоох, эмиэ мин курдук худуоґунньук. Билигин такси сулууспатыгар үлэлиир. Онтун наґаа сібүлүүр. Уопсайынан, иистэнэр даҕаны, парикмахердыыр даҕаны — барыны-бары сатыыр. Оттон кыра кыыґым ҐІкүү тыйаатырыгар үлэлиир. Бастакы кэргэммин кытары билсибэппит, кыргыттарбын эрэ кытта кэпсэтэбин. Кэлин кэпсииллэр ээ: «Ийэбит наар эйигиттэн арахсан барар санаалааҕын этээччи, эґиги улааттаххытына арахсыам диэн тыллаах этэ», — дииллэр. Ол баҕатын толорбута буолуо, оттон... Кэргэним арахсан барбытын кэннэ мин эмиэ олохпун оІосто сатаабытым, араас дьахтары кытта билсибитим. Ол быыґыгар быстар дьадаІы, миигин эргиччи туґана эрэ сатыыр, харчыбын суйдуур дьахталлар эбэтэр олус баай, миигин хамначчыт оІосто сатыыр, киґинэн аахпат да кэрэ аІаардар бааллара.

— Иккис кэргэниІ кимий, таптаан холбоспутуІ дуо?

— Дьахтар аймахтан кэлэйэн хааламмын, Мариялыын билсэн баран, син биир сэрэхэдийэр этим. Ол иґин ір саахсаламмакка сылдьыбыппыт. Хас да сыл олорон баран, дьэ саахсаламмыппыт. Кини Ґіґээ ДьааІы улууґуттан тірүттээх, урут таджик киґитин кытары ыал буолан үс оҕоломмут. Киґитэ эмиэ быраҕан барбытын кэннэ, оҕолорун кытта бэйэтэ эрэ туран хаалан, элбэх кыґалҕаны кірсүбүт, олох аґыытын-ньулуунун билбэхтэспит киґи. Кинини кірсүбэтэҕим буоллар, билигин хайдах олоруохпун сатаан санаабаппын. Санаата-оноото түспүт киґи ускул-тэскил сылдьан оннукка-манныкка түбэґэрэ дэлэ буолуо дуо?.. Кини оҕолоро бэйэм оҕолорум курдуктар, биґиги сыґыаммытыгар мэґэй буолбаттар. Улахан кыыспыт — «Даймонд» дуэт солистката, былырыын «СаІа ырыаҕа» кыттыбыта. Икки уолбут — инбэлииттэр. Кэргэним миигиттэн 15 сыл балыс. Урукку кэргэмминээҕэр чыІха атын, барытын ійдүүр, миигин ійүүр, туохтан да кыыґыран, ыскайданан турбат. Арыгыны испэт, табахтаабат. Бэйэ-бэйэбитин убаастаґан, кыґалҕабытын тэІІэ үллэстэн, аччыктаабат, дьонтон хаалсыбат курдук дьаґанан олоробут. Кини эмиэ мин курдук, уус тарбахтаах. Кэнникинэн дьэбиннирбэт тимиртэн илин-кэлин кэбиґэри, уопсайынан, сахалыы киэргэл арааґын оІорон атыылыыр буоллубут.

— Оттон эн холбуу, булуґуннартыы сатыыр дьонуІ араас майгылаах буоллахтара. Баай-дьадаІы, ньиэрбинэй-холку, үлэни таптыыр-сүрэҕэ суох, чэнчис-чанчарык, эдэр-кырдьаҕас. Дьэ, бу маны барытын хайдах учуоттуугун, аттараҕын?

— Дьон ирдэбилэ араас буоллаҕа. Тыа дьахтара куоракка кіґүін баҕарар, куорат дьахтара куоракка хаалыан баҕарар, тыа эр киґитэ хотоІІо сылдьар дьахтарга наадыйар, куорат эр киґитэ дьиэлээх дьахтары кірдүүр. Ґксүгэр кырдьаҕас соҕотох эмээхситтэр, куоракка кыбартыыраҕа олорор оҕолоругар мэґэй-таґай буолумаары, тыаҕа олорор баай (сүіґүлээх-астаах диэн ійдібүлгэ) оҕонньотторго наадыйаллар. Суорумньу килийиэннэрэ маІнай утаа аІкыата толороллор. Онно бэйэлэрин тустарынан уонна олохторун холбуохтаах киґи хайдах буолуохтааҕын туґунан, үірэҕэр, идэтигэр, майгытыгар тиийэ толору суруйаллар, хаартыскаларын биэрэллэр.

— Оттон буллартаабыт дьонуІ сібүлэспэтэхтэринэ хайыыгытый?

— Биирэ сібүлүүр, биирэ сібүлээбэт түбэлтэтигэр хайыахпыный, итинник диэн этэбин уонна атын партнеру кірдіібүтүнэн барабын. Ол иґин судургу, аахсыы, сириллииттэн муІатыйыы суох.

— Оттон сорох киґи аІкыататыгар аґара үрдүк ирдэбили туруорбут буоллун?

— Оннук да баар буолааччы. Холобур, МэІэ ХаІалас ТіІүлүтүгэр олорор биир дьахтар «интеллигентнэй» киґини сакаастаабыта, 2 киґини кірдірдүм да, тірүт сэІээрбэтэ. Чурапчы Чыаппаратыгар олорор биир уол сүіґү кірір баҕалаах дьахтарга наадыйар. Оттон билигин хотоІІо сылдьарын сібүлүүр дьахтары хантан булабын?

— Хас эмэ сүүс киґи аІкыататын бэйэІ эрэ бэрийэҕин дуо?

— Олох хара сарсыардаттан үлэлиибин. Ґлэбэр кэргэним кіміліґір. Сорох нэґилиэк баґылыктара олохтоохтор тустарыгар аґара кыґаллаллар, кинилэр суорумньу буолар сиригэр, бэл, тырааныспар булан дьоннорун хомуйан аҕалтыыллар. Мин маны олус биґириибин. Баґылык нэґилиэк туґугар үлэтин улахан түмүгүнэн сыаналыыбын.

— Тапталы бэйэҕит кірдііміІ, таах халтай эрэйи кірүмэІ, аналгыт баар буоллаҕына кэлиэхтээх чааґыгар кэлиэ дииллэр дии?

— Мин саныахпар, киґи аналын кірдүіхтээх. Холобур, дэриэбинэҕэ дьиэ-хотон икки ардыгар сылдьан эрэ, тапталы күүтэн туґа тахсыбат. Олоххо араас буоллаҕа, таптыы кірбүтүІ кэргэннээх эбэтэр эйиэхэ болҕомтотун уурбат буолуон сіп. Оннук түгэІІэ атын киґини кірдүіхтээххин, кириэс туруорунан баран олоруо суохтааххын. Аны туран, биир эрэ киґиэхэ дураґыйбакка, хастан эмэ талар кыахтаах буолуохтааххын. Ол иґин биґиги кіІүл биэчэрдэри тэрийэ сатыыбыт. Дьон бэйэ-бэйэтин кытары илэ кірсін билсистиннэр диэн.

— Оттон ол-бу араас биэчэргэ киґи түптээн олорон кэпсэппэт буоллаҕа, улахан муусука быыґыгар аналбын булуом дии санаабаппын. КыбыстанньаІ киґи буоллаҕына, үІкүүгэ да ыІырыа суоҕа дии. Оннук хаалан хаалыа, оттон бириэмэ баран иґиэ.

— Суорумньу араас кірүІнээх. Ол иґин мин Суорумньу дьиэтэ тутулларын наар туруорса сатыыбын. Онно іріспүүбүлүкэ бары улууґуттан кэлбит суорумньулар түмсүіх, дьоннорун кірүґүннэртиэх, дааннай базатын атастаґыах этилэр. Нарколог, психолог кытта баар буолуохтара. Ыраах улуустан кэлбит дьону удамыр сыанаҕа түґэрэр гостиницалаах, ирэ-хоро кэпсэтэр сирдээх, буфеттаах эІиннээх, іссі дьиэ таґыгар массыына туруорар гараастаах, социальнай соҕус хабааннаах оІоруохпун баҕарабын. Холобур, хараҕа суох биир инбэлиит киґи Ґіґээ Бүлүүттэн суорумньуга кэлээри гынар, ол гынан баран Дьокуускайга түґэр ыала суох. Ол эрээри туруоруммут сыалбын хайаан да толоруом. Бырабыыталыстыбаҕа туґаайан элбэхтик сурук суруйабын, Суорумньу дьиэтин тутарга уґаайбата биэриІ диэн. ДьиІэр, тыа сиригэр нэґилиэнньэ 40%-на сулумах. Ол дьону түмэн, бэйэ-бэйэлэрин буллартаан биэрэн, ыал оІортуурбут буоллар, демографияҕа да биллэ эбиллиэ этибит. Холобур, мин былырыын кулун тутарга ТіІүлүгэ тэрийбит суорумньубар икки сүүстэн тахса киґи кэлбитэ, олортон 3 киґи бэлиэр сыбаайбалаата.

— Оттон кырдьаҕас оҕонньоттор-эмээхситтэр билсэллэр, ыал буолуохтарын баҕараллар дуо?

— Билсэн біҕі буоллаҕа дии. Холобур, бу билигин тутан олорор аІкыаталарбар Дьокуускайга олорор 69 саастаах Ньурба оҕонньоро баар. Кини кыбартыыралаах. Сайынын Ньурбаҕа тиийэр, онно эмиэ дьиэлээх, уґаайбалаах. Бу оҕонньор оҕуруот аґынан дьарыктанарын сібүлүүр, кыайыгас-хотугас, үлэґит эмээхсиІІэ наадыйар.

— Суорумньуга эр киґи аҕыйах буолар эбит дии, хата, бэйэҕин кытта эрийсибэттэр дуо?

— Аґара эрийсэллэр. Ґнүр циркэҕэ биир дьахтар: «Кырасаапчык, билсэбит дуо?» диэн уґун киэґэни быґа сулуйда, бирээмэ түіртэ-биэстэ ыйытта. Мин үлэлии сылдьар буоламмын, ол иІээІнииллэригэр тірүт наадыйбаппын уонна оттон кэргэннээх киґи буоллаҕым дии. Мин маннык биэчэрдэргэ аґыы утаҕы атыылыылларын олох утарабын. Дьон чіл ійдііх сылдьан билсиэхтээхтэр. Оттон уонна хайа эр киґи холуочук сылдьар дьахтары кытта олоҕун холбуон баҕарыай?

— Түмүккэ, эн тіліпүіІІүн хаґыакка суруйабыт дуо? Баҕар, тыа сиригэр олорор ааҕааччы кимниин эрэ билсиґиэн, ыал буолуон баҕарара буолуо.

— Урут тіліпүіммүн наар биэрэр этим, кэлин сэрэхэдийэр буоллум. Холуочуйан баран кэрээннэриттэн тахсыбыт дьон «миэхэ бу түүн «партнерда» бул» эІин диэн эрийээччилэр. Ону отой сібүлээбэппин. Ол иґин, чахчы наадыйар дьон, эрэдээксийэттэн — эйигиттэн — ыйыталастыннар. Хаґыатынан іссі биир илдьиттээхпин: кэлээскэҕэ олорор инбэлиит уоллаах ийэ «уолбун ыал оІорорго кіміліс» диэн хаста да эрийбитэ, киниэхэ хас да барыйааны буллум. Дьиэтээҕи тіліпүінүн биэрбитинэн, эрийэ сатыыбын да олох ылбаттар. Бу ийэ миэхэ түргэнник биллэ охсоро буоллар.

— Чэ, оннук да буоллун. Сыралаах үлэҕэр ситиґиилэри баҕарабын, элбэх да элбэх саха ыалын дьолун түстээ диэн, ис сүрэхпиттэн алгыыбын.

www.kyym.ru
27.01.2011 11:32 | оригинал статьи | просмотров: 19979