Тохсунньу ый бүтэн, олунньу ый саҕаланан эрэр. Ханнык баҕарар оскуола боруогун атыллаан олох киэІ аартыгар үктэнээри сылдьар оҕолоох ыалга, кинилэр учууталларыгар сүрдээх эппиэтинэстээх кэм кэллэ. Онон сибээстээн, СЈ бэрэсэдьиэнин иґинэн каадыры билгэлиир, бэлэмниир Департамент салайааччыта Слепцов Артем Пантелеймоновиґы кытары кірсін санаатын иґиттим, туґалаах сүбэлэри ыллым.
— Артем Пантелеймонович, аҕыйах сыл анараа іттүнээҕи кэмІэ холоотоххо, билигин үірэххэ киириигэ уонна идэни талыыга туох уларыйыы баарый?
— Сылга 900-чэ оҕону ыытар эбит буоллахпытына, 2005 сыллаахха іріспүүбүлүкэбит ол саҕанааҕы бэрэсидьиэнэ В.А. Штыров онтон 70%-нын техническэй үірэхтэргэ ыытыахтааххыт диэн ыйаах таґааран турар. Быйылгыттан техническэй хайысхалаах идэлэргэ биґиги департамеммытынан үірэммит оҕо элбэх бырыґыана дойдутугар кэлэн үлэлии сылдьар. Мантан салгыы да оннук буолуо диэн эрэнэбит.
Биґиги билигин Арассыыйа саамай улахан үірэхтэрин кыґаларын (ньиэп уонна гаас, тимир суол, атомнай энергетика) кытары сыал-сорук туруорунан үлэлэґэ олоробут. Бастаан үлэлиир сылларбар техническэй идэлэргэ киирии сүрдээх кэмчи этэ. Дьон сүрүннээн экэнэмиичэскэй уонна юридическай идэлэргэ, ол эбэтэр гуманитарнай хайысхаҕа ійдірүн-санааларын ууран олороллоро. Ол иґин ити саҕана Бауман аатынан МГТУ-гар, ону тэІэ Губкин аатынан ньиэп уонна гаас РГУ-гар туох баар кыахпытын ууран, улахан күрэстэґиитэ суох ыыталыыр этибит. Оттон билигин ити идэлэр наадаларын оҕолор, бастатан туран, бэйэлэрэ ійдіітүлэр уонна учууталлар да, тіріппүттэр да кімілірі улаатта. Мин онтон олус үірэбин.
Билигин іріспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ Е.А. Борисов бэйэтин Анал этиитигэр нэґилиэнньэҕэ үгүс киґи гуманитарнай идэни тала сатыыр уонна үлэни кыайан булбат диэн бигэргэппитэ. Онон биґиги техническэй үірэх хайысхатын ылбыппыт саамай сіп дии саныыбын. Оннук үірэхтээх оҕолор куруук үлэлээх-хамнастаах буолаллар. Ити курдук оҕолор дьиэлэригэр тіріппүттэрэ, оскуолаларыгар учууталлара, кылаас салайааччылара идэни сіпкі талыы туґунан кылаас чаастары тэрийэн ыытан, сиґилии кэпсэтиґэн, іссі улахан болҕомтону уураллара буоллар бэрт буолуо этэ. Кинилэргэ билигин усулуобуйа біҕі оІоґуллар. Ол курдук, биґиги саайпытыгар үрдүк үірэх кыґаларын уонна ханнык идэни талыы туґунан толору иґитиннэрии баар. Ону кірін олорон «тоҕо бу идэни таллым?» диэн оҕо толкуйдуохтаах.
— Эґиги кіміҕүтүнэн тыа оҕолоро үірэххэ киирэллэрэ үксээтэ дуо? Кинилэргэ туох кімі кірүллэрий?
— Кыаммат ыаллар уонна хотугу улуустар аҕыйах ахсааннаах норуоттарын оҕолоро, ону таґынан аармыйаттан кэлбит ыччаттар бастатан киирэллэр. Кинилэр үгүстэрэ тыа сиригэр элбэх оҕолоох ыал, аІаардас ийэлэр оҕолоро эбэтэр тігүрүк тулаайах буолаллар. Оҕолор үірэххэ кэлэр-барар бырайыастарын, ботуччу истипиэндьийэлэрин, олорор уопсай дьиэлэрин, ону таґынан үірэхтэрин тілібүрүн барытын тілүүбүт. Сорох ыаллар оҕолоро, кырдьык, биґиги лииньийэбитинэн үірэнэллэр. Ол курдук, эдьиийдэрэ киирэр, ол кэннэ балтылара, бырааттара батыґаллар. Холобур, Уус АлдаІІа биир ыалтан алта оҕо үірэнэр. Биґиэхэ итинник холобур элбэх. Кыахпыт баарынан кинилэргэ судаарыстыба истипиэндьийэтин биэрэ сатыыбыт. Биллэн турар, онно сіптііх ыспыраапка наада.
— Оҕо ахсаана сыл ахсын элбиир дуо?
— Сүнньүнэн, биир таґымІа турар. Ол курдук, 900-чэ оҕо, ол иґигэр 150-200 оҕо орто анал (ньиэп уонна гаас, тимир суол, геологоразведочнай, авиатехническай) үірэх кыґаларыгар киирэллэр. Билигин гидрометеорология орто анал үірэҕэр элбэх оҕону ылар буоллулар. Биґиги итинник үірэхтэргэ оҕолору ыыта сатыыбыт. Аҕыйах сыллааҕыта үрдүк үірэххэ эрэ киирбит оҕо кыахтаах, инникилээх, оттон ортоҕо мілтіх оҕо киирэр диэн ійдібүл баар буола сылдьыбыт буоллаҕына, билигин орто анал үірэххэ үгүс оҕо туттарсар. Ол кыґаҕа киирбит ітті судургутук үрдүк үірэххэ киирэр.
— Биир кэлим эксээмэн диэІІэ туох эмэ уларыйыы киирдэ дуо?
— Суох. Ити — Федеральнай сокуон, онон уларыйыы суох. Биґиги ыытар олимпиадабытыгар араас сиртэн үрдүк үірэх кыґалара бэйэлэрэ туспа сорудахтаах кэлэллэр. Онно ситиґиилээхтик кыттыбыт оҕо бастакы түґүмэҕи ааґар, онтон сайынын биир кэлим эксээмэни эмиэ туттарар. Кини ол гынан икки тігүл бэрэбиэркэни ааґар. Биґиги оҕолорбут, сүнньүнэн, физикаҕа, математикаҕа үчүгэй билиилээхтэрин кірдіріллір.
— Билигин үірэххэ киирбэккэ хаалбыт уолаттар бары кэриэтэ аармыйаҕа бараллар. Ити оҕолор үірэхтэнэллэрин туґугар тугу сүбэлиэххит этэй?
— Ол оҕолор биґиэхэ аны сайын орто анал үірэххэ туттарса кэлэллэрэ буоллар. Ґірэхтэн тэйэ быґыытыйбыт киґиэхэ биир кэлим эксээмэни туттарар сүрдээх ыарахан. Ол иґин орто үірэх кыґалара кэтэхтэн үірэтэ ылан баран, күнүскү үірэххэ тута кіґіріллір. Оччоҕо бу аармыйаттан кэлбит ыччат биир кэлим эксээмэни туттарбакка, талбыт идэтигэр киирэн хаалыан сіп. Онон санааларын түґэрбэккэ ити мин ыйар суолбун тутуґаллара буоллар.
— Быйыл ханнык үірэх кыґалара эксээмэн тута кэлэллэрин күүтэҕитий?
— Медицинскэй, экэнэмиичэскэй, юридическай идэлэргэ кыайа-хото кэлэллэрэ буолуо. От ыйын 1 күнүттэн архитектура, киинэ уонна тэлэбиидэнньэ, дизайн идэлэрин талар оҕолор айар үлэлэригэр күрэс тэриллэр. Ону анарааттан испэсэлиистэр кэлэн туталлар. Ураллааҕы юридическай үірэххэ туттарсар оҕолор психолог тургутугун ааґаллар. Суруналыыстыкаҕа миэстэ аҕыйах. Онно бу сылларга суруйбут үлэлэрин, эбэтэр теле-суруналыыстыкаҕа уґулбут киинэлэрин, биэриилэрин кірдіріллір. Оҕолор чахчы үчүгэй бэлэмнээх буолуохтарын наада. Олунньуга — Бауман аатынан МГТУ, Москубатааҕы горнай университет, кулун тутарга Москубатааҕы физико-техническэй институт кэлэллэр. Ону таґынан биґиги кулун тутар ыйга Нерюнгри куоракка баран, Нерюнгри, Алдан, Јлүіхүмэ оҕолоругар хас да үірэх кыґатыгар киириигэ олимпиада ыытыахпыт. Ол хаґан ыытыллара, ханнык үірэх кыґалара кэлэллэрэ барыта биґиги саайпытыгар баар. Итини бүтүннүүтүн, баґаалыста, кірін, сіпкі туґанан кэлэллэрэ буоллар. Маны таґынан бу сылга Кытайтан циркачтарбыт үірэхтэрин бүтэрэн кэлэллэр. Онтон, арааґа, іссі биир біліҕү тэрийэн, Шанхайга үірэтэрбит буолуо. Аны «бу оҕо үірэнэ барар» диэн бырабыыталыстыба дьаґала суох буоллаҕына, барар кыаҕа суох. Онно сіптііх докумуон ирдэниллэр.
— Аныгы үйэҕэ араас интэриэґинэй идэ баар буолла. Эґиги тіріппүттэргэ, оҕолорго ханныктары сүбэлиэххит этэй?
— Новосибирскайга, Санкт-Петербурга, Владивостокка ірүс уонна муора тырааныспарын идэлэригэр үірэнэргэ оҕолор тоҕо эрэ киирэ сатаабаттар. Ити — дьоммут кыайан ійдіібіттірүттэн тахсар. Бу үірэхтэргэ киирбит оҕолор таІастара-саптара, олорор сирдэрэ бүтүннүүтэ буор босхо эбээт. Аны туран, сылын аайы Ульяновскайга лүіччүк идэтигэр биир да муус доруобай оҕону кыайан булан ыыппаппыт. Лүіччүктэр үрдүк хамнастаахтарын бары бэркэ диэн билэбит. Јссі тіріппүттэр атомнай энергетика оҕолорбутугар куґаҕан дьайыылаах буолуо диэн, куттанан, ити идэҕэ үірэппэт, ыыппат буола сатыыллар. Сахабыт сирэ атомнай энергетиката суох сатаммат, ити салааҕа ыстаансыйалар тутуллуохтаахтар. Ол иґин оҕолору онно үірэттэрэ сатыыбыт. Билигин олохпут сайдан, арааґынай технология баар буолан, буортулаах туох да суоҕун кэриэтэ диэн этиэм этэ. Элбэх киґи ити салааҕа наада буолар. Дьон итини сіпкі ійдүүллэрэ буоллар.
— Тіріппүттэри кытары туох үлэни ыытаҕыт?
— Биллэн турар, биґиэхэ тіріппүт кэмитиэтэ диэн баар. Онно оҕолор тіріппүттэрин кытта үлэлэґэбит. Ону таґынан күґүн аайы атырдьах ыйыгар биґигинэн киирбит оҕолору уонна кинилэр тіріппүттэрин ыІыран мунньахтыыбыт. Туох кыґалҕа баарын, туох кэскил күүтэрин барытын билиґиннэрэбит.
— Департамент кімітүнэн үірэнэр оҕолор үірэхтэрин быраҕыылара, мин саныахпар, аҕыйах буолуо?
— Билигин, кырдьык, оннук элбэҕэ суох. Арай тіріппүттэрэ ыалдьан дуу, биитэр бэйэлэрэ ыалдьан дуу тохтуур оҕолор бааллар. Ґірэхтэрин кыайбакка кэлбит устудьуоннар, биллэн туран, харчыларын тінніріллір. Ол гынан баран билигин сокуон баар дии, биир сылынан бу оҕо кыайбатах үірэҕэр тіттірү киирэр кыахтаах диэн. Оннук оҕолорго сыл курдук харчыларын тіліібіппүт.
— Устудьуоннар диплом ылан үірэммит сирдэригэр хаала сатыыр түгэннэрэ элбэх дуо?
— Саамай сіпкі эттиІ. Кырдьык, элбэх оҕолоох, тулаайах ыал оҕолоро үірэхтэрин кэмин сіпкі аттаран туран үлэлииллэр. Билигин маркет маҕаґыыннарга оҕолору улгумнук ылаллар уонна ботуччу тілүүллэр. Сорохтор, биллэн турар, үірэхтэригэр ыарырҕаталлар. Оттон диплом ылан баран, официанынан дуу, бэрэдэбиэґинэн дуу хаала сатааґын биґиэхэ бэрт дэІІэ кістір. Дьэ, ити боппуруоска болҕомтобутун күүґүрдэбит. Холобур, күн сарсын бэрэсидьиэІІэ отчуоттаары сылдьабыт. Оҕо департамент іІітүнэн үірэххэ киирэригэр ханнык эмэ министиэристибэ «үлэнэн хааччыйабын» диэн, ону тэІэ биґиги іттүбүтүттэн «устудьуон үірэнэрин тухары кіміліґібүт» диэн уонна оҕо бэйэтэ «үірэхпин бүтэрэн дойдубар үлэлии кэлэбин» диэн үс іттүттэн илии баттааґыннаах дуогабар түґэрсэбит. Оҕолорбут, сүрүннээн, аспирантураҕа үірэнэ хаалаллар. Аны туран, ньиэп-гаас идэтигэр үірэммит оҕолор, хомойуох иґин, манна үлэни кыайан булбат түгэннэрэ үүнэр. Оччоҕо үірэммит сирдэригэр үлэлии хаалаллар. Кинилэр аҕыйах сыл онно үлэлээн баран, манна миэстэ таҕыстаҕына, тута салайар үлэґит буолан кэлиэхтэрин сіп. Биґиги кинилэри кытта ірүү ыкса сибээґи тутан олоробут. Маны таґынан биґиги кімібүтүнэн киирэр уонна хара маІнайгыттан истипиэндьийэ да ылбат, бырайыаґынан да туґаммат дьон эмиэ баар буолаллар. Оччоҕо “кини онно олохсуйа хаалар эбит” диэн тута ійдүүгүн. Бу оҕо туох да иэґэ суох хаалар кыахтанар. Оттон ол дойду киґитигэр кэргэн тахсан хааллахтарына, хайыыр да кыахпыт суох. Күүспүтүнэн аҕалбат буоллахпыт... Ол гынан баран үірэнэллэрин тухары кіміліспүт үппүтүн суутунан даҕаны ирдэґэн тінніртірі сатыыбыт.
— Эґиги биэрбит үлэҕитин сирэн үлэлээбэт түгэннэригэр хайдах буолаллар?
— Ґіґэ этиллибитин курдук, харчыларын тінніріллір. Ити уустук боппуруос. БилиІІи устудьуоннар итинниккэ улахан интэриэстэрэ суох.
— Устудьуоннар бэйэ-бэйэлэрин кытары сыґыаннара хайдаҕый?
— Оҕолор бэйэлэрин икки ардыгар сыґыаннара биллэ тубуста. Ол курдук, сатаан сынньанарга да үірэммиттэр. Арыгылааґын диэн суоҕун кэриэтэ. Ону тэІэ Саха сириттэн нуучча оҕолоро эмиэ үірэнэ баралларын санатабын. Кинилэр онно тиийдэхтэринэ, сахаларбыт дэнэллэр. Саха устудьуоннарын кытары олус доҕордуу сыґыаннаахтар. Онтон биґиги үірэбит эрэ.
Олох киэІ аартыгар үктэнээри сылдьар оҕолорбут сіптііх идэни талан, норуоппут инники кэскилигэр, дойдуларыгар-тіріппүттэригэр туґа дьон буолуохтара диэн эрэлбит улахан!
Комментарии
Сообщение:
Отправить Отмена