Бу Орто дойдуга киґи ылбычча кыайан хоруй булбат түгэнэ элбэх: киґи ким, туох туґугар олороруй? Бэйэтин кэмигэр үлэлээн-хамсаан, оҕону-урууну тэнитэн? Эбэтэр аґыыр-таІнар, дуоґунастанар, массыыналанар, кыбартыыраланар эрэ туґугар ірі міхсір дуу? Онуоха биґиги аттыбытыгар сүбэ-ама биэрэр кыахтаах, ураты толкуйдаах, бэйэлэрэ тутан-хабан, мындырдаан билбит билиилэрин дьону кытта үллэстэр кыахтаах дьон баарыттан үірүіх эрэ тустаахпыт. СЈ култууратын уонна үірэҕин туйгуна, «Кэскил» хаґыат кэрэспэдьиэнэ Анатолий Николаевич Павлов-Дабыл «КыымІа» урут эмиэ сырдатыллан турар. Бу сырыыга Дабыл оҕону иитэр туґунан санааларыттан кэпсэтиибитин таґаарабыт.
– Анатолий Николаевич, эн толкуйгунан, аныгы оҕону иитии, үірэтии оІкула ханнык сүрүн тосхоллорунан барыахтааҕый?
– Оҕону иитии норуот муудараґыгар, үгэґигэр олоҕуруохтаах. Лев Толстой бэйэтин кэмигэр «нуучча оҕотун хайдах иитиэххэ сібүй?» диэн санааҕа ылларан, Германия педагогикатын кірі-билэ диэн анаан-минээн бара сылдьыбыттаах. Ол кэннэ маннык диэн быґаарбыт: ньиэмэстэр оҕону иитэр уратылара олоҕу кірүүлэриттэн, білүґүіпүйэлэриттэн быґаччы тутулуктанан, онтон силистэнэн-мутуктанан тахсар, кинилэр педагогикалара ньиэмэстэргэ бэйэлэригэр эрэ аналлаах эбит диэн түмүктээбитэ. Ол аата ханнык баҕарар омук оҕотун иитэр ньымата бэйэтин үйэлээх үгэґиттэн үіскээн тахсар эбит.
– Оттон ушинскайдар, макаренколар ханна бардылар, сүттүлэр? Билигин да үрдүк үірэх кыґатыгар учууталларбытын кинилэр үірэхтэринэн үірэтэбит буолбат дуо?
– Кинилэр – бэйэлэрин кэмин дьоно. ДьиІинэн, ити педагогика арҕааттан ылыллыбыт, үтүктээйи буоллаҕа. Тоҕо эрэ Тибеккэ, Кытайга оҕону иитэр билими айбатахтар, ханнык эрэ академик ньыматынан үірэтэбит дииллэрэ иґиллибэт. Ким да хомуньууґуму да, хапыталыыґымы да тутан, ону холобурдаан иитэбит диирэ эмиэ иґиллибэт. Оттон син оҕо-уруу иитэн олороллор дии!
– «Учуутал статуґа, аптарытыата түстэ» диэни кытта сібүлэґэҕин дуо?
– Сібүлэспэккэ! Макаренко оҕону иитэр систиэмэтэ хаайыы систиэмэтигэр маарынныыр. Дэлэҕэ «хаґаарыма педагогиката», «дедовщина халыыба» диэн ааттыахтара дуо? Оҕону оҕонон ииттэрэн, туттаран, боґойторон иитииттэн туох тахсыай? Эґиннэҕэ дии! БилиІІи оскуола үірэҕэ, учуутал идэтэ иитии боппуруостарыгар муІурданыыга кэлбитэ – сэбиэскэй систиэмэ сүппүтүгэр сытар. Ол иґин билигин дьоппуон киэнин ылабыт дуу, атыны үтүктэбит дуу, туох үчүгэй баарый диэн атын ыал тиэргэнин іІіІніґүү бара турар. Оннук буолуо суохтаах. МуІур уґукка тиийэн, үіґээ түрүбүүнэттэн «нуучча култууратын, православиены үірэтиэххэ» диэІІэ тиийэн кэллибит буолбат дуо?
– Ол кыра омукка сыанан аҕыа дуо?
– Кинилэр бэйэлэрин суолларынан баран иґэллэр. Күннээҕи олохторун оІостор туґугар үлэлииллэрэ туох куґаҕаннаах буолуой? Оттон биґиэхэ атын.
– «Оҕону биэс сааґыгар диэри отой міҕүллүбэт» диэн дьоппуон иитэр ньыматын сібүлээн туттабыт, холобур оІостобут. Арааґа, ити эмиэ үтүктэ сатыырга киирэрэ дуу?
– Хайаан да үтүктэр диир сыыґа. Оҕону дьілүтэ сынньан иитиІ диир эмиэ табыллыбат. Орто сүнньүн булар наада. Былыр сахалар оҕо араІаччылыыр Иэйэхситтээх, Айыыґыттаах диэн этэллэрэ. Ол иґин мээнэ міҕір-этэр, таґыйар сатаммат, оҕо дьолун тоҕон кэбиґиэххит дииллэрэ.
– Оччотугар оҕону иитии сүрүн кыґалҕата тугуй?
– Оҕону иитии кыґалҕата – тіріппүт бэйэтин илиитинэн-атаҕынан тутан ииппэккэ эрэ дьыссаакка, оскуолаҕа сэлээннээбититтэн тахсар. Оҕото отутун туолан баран, ол-бу араас буоллаҕына эрэ соґуйабыт-імүрэбит. Оҕотун бэйэтэ кірін улаатыннарбыт эрэ норуот ыччата сиэрдээх майгылаах буолар. Кэҕэ курдук кимиэхэ эрэ ииттэрэн, сымыыт баттатан ылыам диир буоллаххына сыыґаҕын. Дьыссаакка иитээччи эн оҕоҕор күнү супту туох диэн ійү-санааны угарын хантан билэҕин? Син биир саа иитэр тэІэ – буораҕа, бістүінэ, дарабыынньата тіґі-хачча баарын хайдах билиэІий? Ол иґин үгүс тіріппүт оҕотун билбэт түгэнэ элбэх. Атын омуктарга, холобур, узбектарга, татаардарга да буоллун, тоҕо эрэ оҕолорун түірэтин кырдьаҕастар кірін, бэрт элбэх оҕону сыґан-соґон иитэллэр. Эмиэ дьоппуоннарбытыгар эргилиннэххэ, аны ити улахан мегаполистарга эдэр ыаллар кырдьаҕас дьону кытта дьукаахтаґан, оҕолорун кинилэргэ кірдірін улаатыннарар түбэлтэлэрэ үгэскэ кубулуйан эрэр. Тірүт үгэс ыґыллыбатын наадатыгар, оҕо кырдьаҕас киґи сымнаҕас, сылаас майгытыгар үірэннин, сыґыннын диэн.
– Оттон биґиэхэ?
– Тыа сиригэр олох бэйэтин киэлитинэн барар. Биґиги да дьоммутугар итинник хабааннаах иитии тірүкү баар ээ. Ону бу туох эрэ уратылаах үлэ-иис бара турар диэн болҕойбоппут.
– Оҕо тірүіҕүттэн тілкілііх буолбатах дуо? Ол эн тіґі да иит, такай, син биир анаммытын толорор. Ис-хаан суруйааччы буолуох оҕо кинигэни тута сылдьыа, күүстээх-уохтаах оҕо тустан хачымахтаґан, охсуґан тахсыа.
– Оҕо иґигэр баар дьоҕурун таарыйан уґугуннарыы диэн баар. Тіріппүт оҕотун син биир бэйэтинэн сылыктаан билэр. Бэйэтин хаана тугу саныырын сэрэйэр буоллаҕа дии. Туора киґи оннук гынар кыаҕа суох. Сатаан таба таарыйбатахха, оҕоІ соннук таас курдук утуйа сылдьыан сіп. Улаатан да баран уґуктуо суоҕа. Дьыссаакка, оскуолаҕа биир үүтүнэн сирдээн сырыттахха, итинник хартыына буолуон сіп.
– Оҕо хаґыатыгар үлэлиириІ быґыытынан бэчээт иитэр күүґэ билигин тіґі күүстээх дии саныыгыный?
– Бастатан туран, хаґыат иитэр суолтата, чуолаан, оҕо хаґыата, оҕону норуот ійүгэр-санаатыгар, муудараґыгар тиэрдэр, ону иІэрэ сатыыр буоллаҕына кідьүүґэ улахан. Оттон кіннірү күннээҕини ырытан оҕону ииппэккин. Оҕо хаґыатын сүрүн уратыта итиннэ сытар.
– Аныгы эдэр тіріппүт тугу ааҕан, билэн-кірін оҕотун иитиэн сібүй? Куоракка аныгы нууччатымсыйбыт эбэ, эґэ уулуссаҕа ып-ыраастык «пошли домой, внучек», «здравствуйте» дии-дии тіґі бэйэлээҕи иитиэй?
– Кырдьык, ыарахан. Бастатан туран, дьиэ кэргэн иґинэн оҕону иитэр үгэс баар буолуохтаах, үіскүіхтээх. «Дьэбириэй оскуолата» диэн аан дойдуга суох, ол эрээри кинилэр тіріібүт тылларын дьиэлэригэр үірэтэллэр, билэллэр. Урукку Сойууска олорбут дьэбириэйдэр оҕолорун дьиэҕэ анаан-минээн үірэтэр кинигэлээхтэрэ. Ислам да итэҕэллээх омуктарга итинник үгэс эмиэ баар. Оттон сахаҕа олоІхо, олоІхоґуттар диэн мээнэ баар буолбатах эбит. ОлоІхону истэн иитиллибит оҕо толкуйа, тыла-іґі ураты буоллаҕа. Тылбыт сүппэтэҕин тірді олоІхоҕо сытар.
– Соторутааҕыта Москубаттан Олег Лоевскай диэн тыйаатыр үірэхтээҕэ кэлэ сылдьан «тыл іллі, хаалла, аныгы киґи хартыынаны, хамсыыры эрэ ылынар буолла» диэн барбыта.
–Саамай дьиктитэ манна сытар: сотору киґи саІатын халыІ харчыны тіліін туран истэ сатыыр буолуохтара. Ол билигин күннээҕи олохпутугар да кістір дии. «Хайа, кэпсээниІ?» диэн ааґан иґэн ыйыттахтарына, хардараары гыммытыІ, киґиІ былыр үйэҕэ ааґан хаалбыт буолар. Эйигин истэ сатаабат. Киґи бэйэтэ саныырыттан атыны истиэн баҕарбат буолла. Ыйытыытын биэрэр уонна эппиэтин билэн олорор. Кини «мин санаабар, санаата сіп түбэґэр дуо?» диэн кэтэґэн олорор. Биоробот курдук дьиэ кэргэнтэн тэйитэн иитии түмүгэ ити. Оҕо «мин билэбин ээ» диэн, ийэтин-аҕатын тылын суолталаабат буолла. Ити курдук дьонун кытта ситимэ быстан хаалар. Аны ыччакка «биир-икки ырыаны ыллаатым да «сулус» буолабын» диэн сананыы үксээтэ. ДьиІинэн, киґи олоҕун устата үірэнэр ээ. Оттон биґиги дьоммут бэрт кыраны билэн баран хаппахтанан, күрүілэнэн кэбиґэллэр.
– Тимир суол кэллэҕинэ, бэрээдэкпит іссі сатарыйыа, атын омуктарга суураллыахпыт, ыччаппыт іссі бас-баттах барыа диэн куттанарбыт оруннаах дуо?
– Ээ, итинник саныыр сыыґа. Киґи киґиттэн куттанара диэн туох аатай? Араас омугу кытта алтыґан ааспыппыт сахабыт тылыгар да кісті сылдьар ээ. Омугу омугунан куттааґын сатамньыта суох. Јксікүлээх «кинилэр диэтэх дьон кэлбиттэрин иґин, тиис – тиискэ, муос – муоска...» диэнин быґа тутан ійдүүрбүт сыыґа. Биґиги сирбитин тутан барыахтара, кинилэр кэллэхтэринэ сүтэн хаалыахпыт диэн буолбатах. Биґиги, тыйыс айылҕаны тулуйан кэлбит омук, тіріін-ууґаан, «чыып-чаап» диэн олорор норуот хайдах сүтэн хаалыахпытый? Ол эрээри атын омук үчүгэйигэр барытыгар дабархай курдук сыстар, аґара эйэІэлиир эмиэ сатаммат.
– Кэм бэйэтэ кірдірін иґиэ диэн налыйан олорорбутун сорох сүіргүлүүр, ыксааІ, киириІ-тахсыІ, креативнайдык толкуйдааІ, сытыы-хотуу буолуІ диэн ыччаты ыксатарбыт тіґі табыгастааҕый?
– «Олох диэн — охсуґуу» диэн отой сыыґа ійдібүл баар. Былыргылар саамай сіпкі саныыллар эбит: биґиги айылҕаттан олус тутулуктаахпыт. Манна диэн эттэххэ, биир метеорит кэлэн сирбитин таарыйдаҕына, мэлийэн хаалар кыахтаахпыт. Ол иґин сарсыарда күн тахсыбытыттан кытта үірэллэрэ баар суол. Јксікүлээх да оҕобут уґун үйэлээх, аттыбытыгар баар буоллун, тіріітүн-ууґаатын диэн, үс эрэ сүрүн баҕа санаалаахтарын суруйан турар. Киґи бу олоххо күннээн-күінэхтээн хаалыахтаах диэн этэллэрэ, туох эрэ ылардаах курдук олоруу, мин санаабар, олоҕу сыыґа ійдүүртэн тахсар. Киґини батыґа сылдьан иннигэр-кэннигэр түґэ сылдьар эмиэ сатаммат. Мин бэйэм суолбунан баран иґиэхтээхпин. Норуот эмиэ оннук. Бэйэҕин таарыйтарыма ээ, баран ис.
– Саха оҕотун үірэттэрэрэ билигин олус элбээтэ...
– Мин урут саныыр этим – урут сахалар, тіттірүтүн, оҕолорун тоҕо үірэхтэн куоттаралларай диэн? ДьиІэр, саха үірэҕи билбэтэх омук буолбатах. Аґара үірэхтэнэн, сүрэххэ астарбыт дии саныыбын. Ґірэх диэн атын киґини батыґан, үтүктэн, киниттэн ылынан олоххун оІостор буоллаххына, ол киґиІ сүтэн хааллаҕына, мунан хаалар кутталлааххын. Билигин этэбит дии, оҕолорбут үірэхтээхтэр, ол эрээри үлэтэ суохтар диэн. Тоҕо оннук буолуой? Ити үірэх биґиэхэ анамматах. Ол иґин. БэйэІ толкуйдуургар эбинии – ол буолар сайдыы. Атын омук тылынан чубугураан саІарарыІ – ол сайдыы бэлиэтэ диэн буолбатах.
– Оттон ол сайдыы диэни ійдүүр киґи баар буоллаҕына эрэ сайдыы диэн ійдібүл баар буолар ини?
– Сити! Ол иґин Ульяна Винокурова этэн турар, норуокка ону-маны ырыІалыыр сис дьон 2%-ны эрэ ылар диэн. Былыр таґымнаах дьон атын улууска олорор эмиэ соннук таґымнааҕы ала-чуо билэн олорор буолаллар эбит. Хантан билэллэрэ буолуой? Сылдьыґаллар, билсэллэр, кэпсэтэллэр эбит, туох да тыаґа-ууґа суох.
– Билигин кэпсэтии култуурата суох буолла дииллэр. Чуолаан, оҕону кытта кэпсэтии.
– Аҕа саастаах дьону кытта бодоруґан, тэІІэ алтыстахтарына кэпсэтии тахсыа. Онтон сиэттэрэн тахсар буоллаҕа дии – оҕону такайыы, уґуйуу, барҕалааґын, саІ тардыыта, о.д.а.
– Дьон билигин духуобунас диэки дьэ охтон эрэр буолбатах дуо?
– Ээ, ити кіннірү буоллаҕа дии. Дьэ, тоҕо биґиги олоІхобутун сэргээтилэр? Европа култуурата, ійі-санаата муннукка хаайтарбыта іті кістір. Ону олоІхону материальный култуураны кытта суулуу тутан атыылыыр соругу эрэ туруораллар. Ити аатырдар «Аватар» да киинэлэрэ буоллун. Ааптардара барытын дьиІнээхтик, ис сүрэхтэринэн ылынан итэҕэйэллэрэ буолуо диэн саарбахтыыбын.
– Кэпсэтиибитин туох диэн түмүктүіІ этэй?
– Туохха барытыгар эрэсиэп биэрэр кыах суох. Мин ийэм-аҕам хара үлэґиттэр этэ. Алта оҕоттон биир эрэ оҕобут дьыссаакка сылдьыбыта. Син киґи-хара буолан улааппыппыт. Иитии боппуруоґа дьиэ иґинэн син быґаарыллар этэ. Онно ханнык да бырабыыталыстыба орооспотоҕо ээ! Киґи оҕотун бэйэтигэр сыґыаран, бэйэ кыґалҕатыгар чугаґатан илдьэ сылдьара иитии диэн ааттанар буоллаҕа. Киґиэхэ куґаҕаны санаама, эйэлээхтик олор, элбэх оҕолон диэн сүбэлииллэрэ. Олох олоруу, киґини иитэн таґаарыы киэбэ-киэлитэ бэйэҕиттэн ээ.
Комментарии
Сообщение:
Отправить Отмена