Аҕыйах хонуктаахха, Арзамас куоракка модернизация боппуруоґугар бэрэсидьиэн госкорпорациялары «кэми кытта тэІІэ хаампаккыт, биир сылы кураанах кэнсиэпсийэ айыытыгар, араас кумааҕы мачайыгар туґата суох сүтэрдигит, туох да түмүк суох» диэн дэлби кириитикэлээтэ, балаґыанньа уларыйбатаҕына салайааччылары ууратар боппуруос туруоҕун сэрэттэ.
Модернизация — чарапаахы буолбатах
Инновация, модернизация биґиэхэ салгын курдук наада. Ити 20,3 млрд солкуобайдаах тыа сирин сайыннарыыга анаммыт бырагыраама Д.Медведев «Арассыыйа – иннибит диэки» диэбит ыстатыйата тахсыбыт 2009 сылыгар ылыллыбыта. Итинтэн сиэттэрэн, Медведевтии эттэххэ, биґиги тыабыт сирин ірі тардыахтаах үс сылбытыттан иккитин туґата суох сүтэрбит буолан тахсабыт. Тіґі да судаарыстыба «массыыната» бытаан, кінтірүк үлэлээҕин иґин, ырыынак усулуобуйатыгар маннык дьаґаныы табыллыбата чахчы.
Быйыл эмиэ туох да улахан уларыйыы, хамсааґын тахсыбатаҕына, дьэ, кырдьык үс сылбыт халтайга хаалар.
Тыабыт хаґаайыстыбатыгар кімі оІоуґаллар эрээри, тоҕо сайдыбатый? Бастакытынан, ырыынак ирдэбилигэр сіп түбэґэр гына дьаґаммакка олоробут. Т/х министиэристибэтэ, уобарастаан эттэххэ, «элбэҕи баґан ыраах бырах» диэн ійдібүллээх хачыгаарга майгынныыр үлэни толорор. Баґан ыла-ыла тамныырга анаммыт лаппаакы барахсан «кідьүүс, экэниэмийэ, барыс» диэн ійдібүллэртэн букатын атын таґымІа сырыттаҕа. Миниистир С.Охлопков бэрэсидьиэІІэ «сүіґү ахсаана аҕыйыырын, үүт ыаґына намтыырын» утары анал хаґаайыстыбалары элбэтэн, толору механизациялаах сүіґү иитэр комплекстары, үүтү-эти астыыр пууннары тутан уо.д.а. ороскуоту, харчыны эрэйэр үлэни харса суох ыытан охсуґар санаалааҕын эппиттээх.
Оттон Е.Борисов министиэристибэ экэнэмиистэрэ «т/х судаарыстыба кіміті суох сайдар кыаҕа суох» диэни куоґур оІостон сылын аайы харчы біҕінү ыы олорор толкуйдаахтарын сібүлээбэт. Сіҕүмэр харчыны туґалыыра-абырыыра іссі ситэ биллибэт тутууга матайдыах иннинэ толкуйдуох баара. Бүддьүіттэн кэлэр үбү «освои» эрэ гына сатыыр үгэс хаґан тохтуура буолла?
Иккиґинэн, т/х-н тірүт дьарык быґыытынан аныгылыы тыыннаан сайыннарар, норуот ійдүүр, ылынар, ійүүр идеологията суох. Саха сирин тымныытын ыараханнык ылынар, уйбат Австрия сүіґүлэрин «кіґірін» аҕалыы ама идеология муІутуур чыпчаала үґү дуо.
Ґсүґүнэн, биґиэхэ «т/х дотацията суох сайдар кыаҕа суох» диэн ійдібүл олус күүстээх. Бүддьүіт кіміті суох туох да інүйбэт курдук. СаІа производствоны тэрийии туґунан кэпсэтиигэ, оннооҕор реклама біҕі буолбут «Табапан» собуота эстэн эрэрин санаталлар.
Кырдьыгынан кэпсэттэххэ, бэрэсидьиэн тыа сирин сайыннарар бырагырааматын бастакы түґүмэҕэ туолбатаҕа. Онон сибээстээн, улахан айдаан тахса, бэл, саІа бырагыраама кытта бэлэмнэниллэ сыспыттааҕа.
Бастакы бырагыраама сылларыгар нэґилиэктэргэ, улуустарга үүтү переработкалыыр пуун, сыах біҕіті арыллыбыта. Биґиги оччолорго хаґыаппыт үлэтинэн сылдьан, сир-сир аайы оннук сыахтар үлэлээбэккэ «пааматынньык» буолан туралларын элбэҕи кірбүппүт. Сыах үлэлээбэт тірүітэ – бородууксуйатын кыайан батарар кыаҕа суох. Баара-суоҕа 3 эрэ күн хараллар болдьохтоох бородууксуйаны хайдах, тугунан Дьокуускайга, Мииринэйгэ таґыаххыный? Оттон нэґилиэк, біґүілэк дьоно үгүстэрэ сүіґүлээхтэр, үүттээхтэр-астаахтар, тоҕо ону сыах біґүілэк маҕаґыыныгар биэрбитин атыылаґыахтарай? Оччолорго муода «переработка» диэн тылынан үлүґүйүү үлүскэнигэр ким да ону тиґэҕэр тиэрдэн ыйдаІардыбатах. Түмүгэ — мілүйүінүнэн үп кумахха кутуллубут. Оннук холобур элбэх.
БилиІІи бырагырааманан эмиэ элбэх үп тутууга, производство обьектарын тутууга ыытыллар. Ол тіґі кідьүүґү биэриэҕин ким да билбэт. Арай, статистика сыыппаралара сүіґү ахсаана аҕыйыырын, бородууксуйа оІоруута таІнары түґэрин эрэ кэпсииллэр.
«Химия» ас омугу эґиэн сіп
«Т/х-тын «кыымнар» тоҕо хасыґан тахсалларый?» — диэн ыйытыы туруон сіп. Хоруйдуубун: ТХМ бэйэтин айаҕын эрэ ииттэр сыаллаах үлэлээбэт, іріспүүбүлүкэни бэйэ аґынан хааччыйар улахан эппиэтинэстээх.
Тастан кэлии ас доруобуйаҕа туґата суоҕа, үксүгэр буортулааҕа туох да дакаастабылы эрэйбэт. Медиктэр ону бигэргэтэр эрэ буолбатахтар, сэрэтэллэр, куттууллар. Киґи этэ-сиинэ тугу аґаабытын иІэринэр айылгылаах. Химия ас элбэҕиттэн аныгы ілбүт киґи сытыйбакка хатан «муумуйа» буоларын Франция учуонайдара арыйбыттара. Санаан да кірдіххі, аныгы химия ас үгэс буолбут аспытыгар тугунан тиийиэҕэй!
Онто да суох, 90-с сылларга тірүт аспыт-үілбүт омук химиялаах аґылыгынан солбуллубута оҕолорбутугар уодаґыннаах охсууламмыт. Холобур, ааспыт нэдиэлэҕэ араадьыйанан Ньурбаттан биир оҕо бырааґа элбэх ыарыґах (иммунитета кэґиллибит) оҕо тірүүр буолбутун туґунан кэпсээбитэ. Итинник быґыы саха улуустарыгар барытыгар да баара саарбахтаммат. Иккис холобур, АКДС диэн оҕо быґыытын (прививкатын) бары билэҕит. Аныгы оҕолор ити быґыыны 20-30 сыл анараа іттүнээҕи оҕолордооҕор быдан ыараханнык ылыналлар. Ону быраастар химия аска-үілгэ кіспүппүтүнэн, мілтіх экологиянан быґаараллар. Уопсайынан, бу хайысхаҕа дириІ чинчийии ыытыллара уолдьаспытын олох бэйэтэ ирдиир.
Украина Днепропетровскай куоратыгар Т.Дейнега диэн химия учуутала үірэтэр оҕолоругар химия ас буортутун дакаастаары уопут оІорбут. Кини кырыысалары түірт біліххі араарбыт, біліхтірү тус-туспа химия аґынан: чипсынан, фри хортуоппуйунан, «сухаригынан», тірдүс біліҕү дьиІнээх айылҕа аґынан аґаппыт. «Химия» аґылыктаах кырыысалар 20 эрэ күн тулуйан баран түүлэрэ түґэн, ілүтэлээн барбыттар. Истэрин хайытан кірбүттэрэ: быардара саґарбыт, илдьирийэ сылдьар буолбут. Химия учуутала бу уопутунан оҕолор уйулҕаларыгар олус күүстээх дьайыыны оІорбут, харахтарын арыйбыт.
Тыа сиригэр т/х-та эрэ буолбакка, бүтүн Саха сирэ дэнэр инфраструктура үіскээн олорор. Доруобуйабытыгар, генофоммутугар тірүт ас аҕыйаабыта эрэ буолбакка, хамнас, дохуот кырата эмиэ улахан охсууну оІорор. Биґиги учуонайдарбыт, институттарбыт экэниэмикэни уонна доруобуйаны бииргэ хатыґыннара кірін чинчийбэттэрэ хомолтолоох. Тыа сирин орто хамнаґа «ыйы туоруур минимумтан» улахан ордуга суох. Арассыыйа сорох учуонайдара итини «доруобуйаны айгыратар таґым» дииллэр. Јрүү чычырбас, эбиитин химия аска-таІаска доруобай киґини үіскэппэккин.
«Дьон туґугар үлэлиибит» диир буоллахха, дьулуґар эркээйибитин (ориентирдарбытын) олохтуохпутун наада. Киґи доруобай буолуутун 30 тыґ. солк. хамнас эрэ мэктиэлиир буоллаҕына, итини олох нуорматын курдук кірін ситиґэргэ дьулуґуохтаахпыт. Бүддьүіт харчытын түІэтэн, була сатаан ону-маны тутан буолбакка, үлэни тэрийэн, дьону үлэлэтэн. Нэґилиэк баґылыгыттан саҕалаан, тэрилтэҕэ ананар салайааччыларга тиийэ дьон олоҕун таґымын үрдэтэр сорук туруохтаах. Аны үлэ туґунан кэпсэтиллэр буолла да, арыгыны утары охсуґуу кытаанахтык ыытыллыахтаах.
Кыайан кіппіт
«аграрнай кынат»
Саха сиригэр билигин барар аграрнай бэлиитикэни уруккута Аграрнай баартыйа, билиІІинэн «Биир ньыгыл Арассыыйа» аграрнай салаатын бэрэстэбиитэллэрэ салайаллар. 2008 с. быыбарга «тыа сирин олоҕун кімүскээччилэр биґиги эрэ» диэн матыыптаан, 37,3 тыґ. киґи куолаґын ылан, Ил ТүмэІІэ киирбиттэрэ. Сыыйа «Биир ньыгыл Арассыыйаны» кытта холбоґон баран, ити баартыйа Саха сиринээҕи салаатын аграрнай кыната буолбуттара.
ДьиІинэн, тыа сирин кімүскүіх, абырыах буолан дьокутаат мандааттаммыт дьон тыа сирин кыґалҕатын быґаарыыга улахан үлэни ыытыахтаах, «туох нааданый?» дии-дии улуустары тибилийэн олоруохтаах этилэр. Бу дьон туох да кідьүүґү биэрбэтэхтэрин т/х статистиката эмиэ бигэргэтэр. Быыбарга туґанаары, былааска ыттаары дьону ыарыылаах, кыґалҕалаах сиринэн киирэллэрэ хомолтолоох.
ДьиІинэн, дириІ чинчийии, анаалыс ыытан, дьону кытта киэІ кэпсэтии тэрийэн, тыа сирин, т/х-тын сайыннарар үлэ барыан сіп этэ. Ол суох. Мантан сылтаан т/х уонна урбаан министиэристибэлэрин күрэстэґиннэрэр санаа кытта киирэр. Бас билии кірүІүнэн кірдіххі, т/х-нан хайалара да дьарыктаныахтарын сіп.
Харчы кідьүүстээхтик үлэлииригэр ирдэбил баар буолуохтаах. Арҕаа дойдуларга баан «биисинэс былаанынан» кірін кирэдьиит биэрэр. Ол былааІІар ый аайы тіґі харчыны ілірірүІ, ороскуоттууруІ толору тиґиллэр. Харчыны барытын куду анньан биэрбэттэр, былааныІ тіґі туоларынан кіріллір. Биир эмэ ый былааныІ туолбата да айдаан тахсар. Бааннар кэлэн былаан тоҕо туолбатаҕын сиґилии ырытан эрэ баран салгыы үбүлээґин боппуруоґун кіріллір. Барыґы биэрбэт, былааныІ сымыйанан «уруґуйдаммыт» буолла да — бүтэ тураҕын. Оттон биґиэхэ аатырар «Агротэкс» хампаанньабыт моІкурууттаабытыгар, иэґэ бааннарга 800 міл. солк. буолбут диэтилэр. Харчы ааҕан туттууну эрэйэр.
Билигин чэпчэки
харчы суох
Билигин т/х-тын үбүлээґин улуустарынан ыытыллыах буолла. Оччотугар улуус баґылыга дьонун хайдах баҕарбытынан дьаґайар «муІур ыраахтааҕы» буола түґүін сіп. Оттон харчы «сиэниллэ» буолбакка, үлэлии тиийэрэ умнууга хаалыа суохтаах. Онон харчы үлэлиир кідьүүґүн ирдиир кытаанах, хас да хаттыгастаах, ол иґигэр норуоту кытта быґаччы ситимнээх хонтуруол олохтонуохтаах.
Харчы үлэтин кідьүүґүн хонтуруоллуур хамыыґыйаларга үтүілээх дьон: учуутал, быраас, биэнсийэлээх, ытык кырдьаҕас эІин буолбакка, дьиІнээх эспиэрдэр үлэлиэхтээхтэр. Хонтуруол түмүгүнэн сылга 4-5-тэ улуус дьаґалтатын «тиритиннэрэр-хорутуннарар» отчуот оІоґуллар буоллаҕына, кідьүүс кістүі этэ. Онто да суох, «сылаас миэстэни» аймахтарыгар эрэ үІүлүтэр баґылыктар тустарынан биґиэхэ олус элбэх үІсэр сурук киирэр. Ити дьону сордооґун буолбатах, дьону үлэлииргэ, бэрээдэккэ, дьиссипилиинэҕэ үірэтии буолуох этэ. Оччотугар быыбарга түбэґиэх дьон дьулуґуута арыый аҕыйыа этэ.
Аны туран, іссі маннык баар... Аатырбыт «административнай ресурса» быыбар саҕана эрэ тиллэн кэлэн ханнык эрэ чопчу баартыйа (аатын эппэппит) хандьыдааттарын туґатыгар тиритэ-хорута үлэлиир, ыгар-түүрэр. Оттон үлэни кіҕүлүүргэ, норуот уйгутун уґанарга, мілтіх чунуобунньуктары хамсатыыга тоҕо эрэ баара-суоҕа биллибэт.
Баҕар сыыґарым буолуо, ол гынан «бу «ресурса» чунуобунньугу дьарыйбатыттан сылтаан бэрэсидьиэн уонна норуот икки ардыгар тугу да аґарбат халыІ туормастыыр араІа (лобби) үіскүүр дуу» дии саныыбын. Бу араІаны хамсатар, имигэс оІорор күүс наада.
Соҕуруу модернизация, инновация тоҕо санаа хоту баран испэтин чинчийэн баран, эспиэрдэр «инновацияны анньар лобби суох» диэн түмүккэ кэлбиттэр. Утарсааччы, уруккунан олорон хаала сатаааччы элбэх. Массыына мотуора суох үлэлээбэт. Модернизация лоббитын үіскэтэр туґугар араас тэрилтэлэртэн, нэґилиэктэртэн, улуустартан энтузиаст, «инновация дьонун», ол эбэтэр «драйвердары» (английскайтан урууллааччы, ыытааччы) булуу наадата үіскээтэ дииллэр. Биґиги тыйыс усулуобуйалаах Сахабыт сирин т/х-тын сайыннарарга ураты ійдііх инновация дьоно наадалар. Бэрэсидьиэн Е.Борисов менеджердэрин тиґигэ оннук дьону булар соруктаах. Санаттахха, ТХМ менеджердэри талыыны сыыґа-халты ыыппытын түмүгэр, 50 тыґ. хамнаґы ыла-ыла куораттан быкпатах түбэґиэх дьон «менеджер» буолан хаалбыттара эмиэ баара.
Биґиэхэ «судаарыстыба массыыната» бытаан, кіліттүгэс, кінтірүк диэн туох баар үчүгэй саҕалааґыны муннуга биэрэр, киэр анньар куґаҕан ійдібүл баар. Ити сыыґа ійдібүлү сокуон оІостон норуот харчыта кідьүүґэ суох кумахха кутуллара тохтуон наада. Ґлэ аата үлэ. Судаарыстыбаны дьон салайаллар. Онон ырыынакка түргэн туттуулаах, имигэс, хотуулаах үлэни мэктиэлиир уларыйыылар, ону хааччыйар сокуоннар ирдэнэллэр.
Уопсайынан, дьон-сэргэ «киґи уоран буолбакка, үлэлээн-хамсаан, толкуйдаан эрэ дьаґаннаҕына олоҕун уйгута тупсар» диэн бигэтик итэҕэйиэхтээх. Хомойуох иґин, билиІІитэ ол ырааҕынан кыайтарбат.
Комментарии
Сообщение:
Отправить Отмена