Алмааhы ылгыыр-наардыыр сыах (ЦСА) соторутааҕыта сүүрбэ сылын бэлиэтээтэ
Бу тэрилтэ 1990 с. сэтинньи 27 күнүгэр «Якуталмаз» ПНХ ген. дириэктэрэ В.Пискунов бирикээґинэн, бастакы дириэктэр Н.Зудин кыhамньытынан тэриллибитэ. Манна баабырыкалартан кэлбит алмааґы ылҕаан, наардаан, Дьокуускайдааҕы Эргиэн киинигэр (ЯПТА) барарга бэлэмнииллэр. Салгыы алмаас Москубаҕа, Батарыы кэлим тэрилтэтигэр (Единая сбытовая организация) тиийэр. Онно алмаас сыанатын быhаллар, эмиэ суордунан арааран наардыыллар. Алмаас ити курдук уhун-унньуктаах суолу ааґар.
Бастаан утаа алмаас атын таастартан туох да уратыта суох. Урууда хас да түґүмэхтээх үлтүрүтүүнү, сууйууну, араарыыны бардаҕына, кырыыланнаҕына эрэ кустук араас кэрэ іІүнэн сыдьаайар. Оччотугар эрэ бирилийээн диэн биґирэмнээх ааттанар. Оттон урууда кіҕірүмтүйэр тааhа, бастаан кіріргі, соччо астыга суох кірүІнээх. Аны алмаас ханнык сиргэ кістүбүтэ эмиэ балай эмэ оруоллаах. Бытархай алмаастаах сирдэр киэннэрэ байытарга арыый амалар. Оттон сир аннынааҕылары букатын эрэйдээхтик араараҕын. Бэл, хас биирдии туруупка алмааhын туруга, кірүІэ тус-туспа. Холобур, аан дойдуга үс бастыІ сырьелаах сиргэ киирсэр «Интер» сир аннынааҕы рудник алмааhа табаарынай кістүүтүнэн, тупсаҕайынан аар-саарга аатырар. Ньурбатааҕы туруупка алмааhа үгүірү былыык, бадараан булкаастаах. Аны биэс-алта сылынан үлэҕэ киириэхтээх «Ботуобуйа» туруупката эмиэ оннук буолуох чинчилээх. «Удачнай» карьер алмааhа бідіІүнэн биллэр. Манна «ССКП 26-с сийиэґэ» диэн ааттаах 342,5 караттаах алмаас кістін, билигин Гохран алмааhын пуондатыгар ууруллан сытар.
700 карат 135 кыраамІа тэІнэґэр. Холобурдаатахха, АЛРОСА биир сылга, ортотунан, 30-32 міл. караттаах бородууксуйаны ылар. Бытархай алмаастары батарыы сиэринэн, биир карат, ортотунан, 14 тыh. дуоллар сыаналанар. Ол да иhин «АЛРОСА» АХ эрэгийиэн бырамыысыланнаґа оІорон таhаарыытын 40 %-нын ылар.
Боруодаттан күндү тааґы араарыы
Алмааhы байытар баабырыка бункерыгар сүікэнээт, урууда хас да тігүл дьүґүн кубулуйар. Ыстаал миэлиІсэлэргэ үлтү сынньыллар, буортан-сыыстан ыраастанар, сууйуллар, сиидэлэнэр, сахсыллар, эрэнгиэн сардаІатынан тыктарыллар. Алмаас утумун бүтэґик кэрдииґэ – тиґэҕэр тириэрдии сыаҕа. Манна кыраҕы харахтаахтар техническэй алмаастары ылгыыллар, наардыыр сыах үлэлииригэр аналлаах бородууксуйаны таґаараллар. Бэлэмнэммит алмаас наардыыр сыахха барар.
Алмааґы ылгыыр-наардыыр сыах
ЦСА Мииринэй куорат «Утуйар» («Спальнай») диэн аатынан норуокка биллэр оройуонугар бүгэн сытар. «Бүгэн сытар» диир, киhи кулгааҕар, кырдьык, олуонатык киирэр. Манна, тулалыыр дьиэлэри, бүтүн кыбартаалы, ЦСА иhигэр туох сэрбэйэри – барытын кэтиир-маныыр тэриллэр бааллар. Алмааґы уоруу урут да, хойут да баара. Ону учуоттаан, бары сэрэхтэр. Наардыыр сыахха ыллыІ да киирэн кэлбэккин. Бэстилиэттээх харабыл толору. Бигэргээбит кіІүллээх киирбитиІ да кэннэ, эн хас хардыыІ монитордарга ырылыччы кістін турар. Тугу кэпсэппитиІ, хайдах туттубутуІ кімпүүтэргэ суруллан иґэр.
Д.Медведев, В.Путин сылдьан, наарданар алмаастары кірін, билсэн тураллар. Омук дэлэгээссийэтэ Мииринэйгэ кэллэ да, алмааhы наардыыр сыаҕы булгуччу кірдірііччүлэр. Yлэтэ-хамнаґа олус интэриэґинэй тэрилтэ. Сүрүн оІорон таґаарыы тэрилтэлэригэр киирсэр буолан, хамнаґа ботуччу: 40-50 тыh. солк.
Бу тэрилтэни сүүрбэ сыл анараа іттүгэр Николай Зудин, Константин Курбатов салайбыттара. Билигин уопуттаах үлэґит С.А. Ягупов иилиир-саҕалыыр. Јр кэмІэ үлэлээбит бэтэрээннэр ортолоругар Г.Старостины, Е.Подкорытованы, Н.Егорованы, Т.Тостюкованы, И.Григорьевы, О.Злобинаны, А.Ефимованы, Г.Манжееваны, Н.Попованы, В.Хабанаевы ааттаталыахха сіп. Мииринэй куорат билийээргэ чімпүйүінэ А.Хабанаев эмиэ манна үлэлиир. Алмаас бытархайдарыттан арааhы барытын дьүґүйэр уран худуоhунньук аатын Вера Шелковникова ылыан ылар. Алмааhы наардыыр сыах 20 сылын туолуутугар Вера Шелковникова оІоґуктарынан хаартыска быыстапката «Алмаас» култуура дыбарыаґыгар турбута.
Yлэ сүнньэ хайдаҕый?
Сыах билим (наука) лабораториятын санатар. Вибро-остуоллар, кімпүүтэрдэр, араас хабааннаах микроскоптар. Аны манна кістүрүүлэ эгэлгэтин кірүіххэ сіп. Маннык иhиккэ алмааhы куталлар. Баабырыкаттан кэлбит күндү тааhы манна сыныйан үірэтэллэр. Бастаан утаа быhыытын-таhаатын быhаараллар. Автоматика тэрилэ уонна кімпүүтэр кырата суох оруолу ылаллар. Илии да үлэтэ дэлэй аҕай.
Алмааhы тургутуу кэнниттэн, «сырдык», «іІ», «ыраас», «ыйааhын-карат» диэн кірүІнэринэн сыныйан араараллар. Наардааhын кэмигэр алмаас итэҕэҕэ-быґаҕаґа быhаарыллар. Кырата суох оруолу ультразвук кімітүнэн быhаарыы ылар. Урут суруйбутум курдук, алмаас кірүІүнэн араарыллыытыгар «іІ» диэн ньыма улахан оруолаах. Сорохтор алмааґы істүікүлэ курдук дьэІкир буолуохтаах диэн сыыhаллар. Бу күндү таас күіхтэн араҕаска тиийэ ньуурдаах-толбонноох буолуон сіп. Оттон тиґэҕэр тиийэ наардаммыт алмаас, кырдьык, үгүс тyбэлтэҕэ үлтү сынньыллыбыт істүікүлэни санатар.
Номохторунан сирдэттэххэ, албын-кілдьүн эргиэмсиктэр алмаас оннугар хайа курустаалын, сапфиры, циркону батаран харыларыттан харбаппыт түбэлтэлэрэ бааллар. Балар – эмиэ күндү таастар. Ол эрээри алмааhы кытары хантан илин былдьаhыахтарай?!
Киэн туттар дьоммут
Саха дьонугар манна үлэлиир табыгастаах эбит. Бу тэрилтэҕэ элбэх саха үлэлээн кэллэ, билигин да үлэлиир. Кинилэр – үлэҕэ дьулуурдаах, айар куттаах дьон. Холобур, сыах профкомун бэрэссэдээтэлэ, бүтүн хамаанньа үрдүнэн ытыктанар салайааччы – Полина Петрова. Бүлүү муоратыгар тимирбит Туой Хайаттан тірүттээх, Арыылаах сэлиэнньэтигэр үіскээбитэ. Кини ийэтэ, «Новай» сопхуос ыанньыксыта Саха АССР-га туруу үлэтинэн биллибитэ, кинигэҕэ кытары киирбитэ. Эмиэ туой хайалар түілбэлээн олорор Арыылаахтарыттан тірүттээх эдэркээн Байбал Тектясов үлэтин эмиэ бу сыахтан саҕалаабыта. Билигин кини «АЛРОСА» АХ эрэгийиэннэри кытары үлэҕэ салаатын салайар. Алмаас бытархайдарыттан дьэрэкээн оІоґуктары оІорор Нина Егорова ЦСА киэн туттар үлэґитинэн биллэн кэллэ, «АЛРОСА» аата-ахса суох мунньахтарыгар, хаhаайыстыбаннай актыыптарыгар кытынна, чиэстэннэ-бочуоттанна. ЦСА сүрүн эспиэрэ Анна Ефимова Бельгияҕа буолбут алмаас сыанатын быhааччылар күрэстэригэр эрэллээхтик бастаата. Саха сирэ маннык дьонунан киэн туттуохтаах. Алмааhы наардыыр сыах биир кэскиллээх, эриэккэс айылгылаах үлэhитинэн Лилия Охлопкованы ааттыыллар. Киниэхэ 2003 сыллааҕы хаhаайыстыбаннай актыыпка АЛРОСА былааҕын сэргэ, түрүбүүнэҕэ олорор үрдүк чиэс тиксэн турар. Маннык чиэс хампаанньа чулуу үлэhиттэригэр эрэ тиксээччи. Кини – Удачнайдааҕы ХБК бастакы сүрүн инженеринэн үлэлээбит (Ньурба киhитэ), сахаттан алмааска чаҕылхайдык үлэлээбит Сергей Алексеев кыыhа. Хомойуох иhин, үлэтин үгэнигэр сылдьыбыт, алмааска чулуу салайааччы буолар кэскиллээх Сергей Алексеев Магадан куоракка командировкаҕа сылдьан былаҕайга былдьаппыта. Кыыhа Лилия аҕатын батан, сүрдээх талааннаах, дьоІІо-сэргэҕэ ытыктанар, кэрэ киhи. Лилия хаартыскаҕа түґэриинэн үлүґүйэр, дизайн, уус-уран оІоґуу, уруґуй диэни ірі туппут буолан, дэгиттэр сайдыылаах маастар. Кыыhын Сашаны эмиэ уустаан-ураннаан дьүґүйүү эйгэтигэр уhуйда.
Түмүк оннугар
Ити курдук, утумнаахтык үлэлии олорор алмаастаах хампаанньа биир тумус туттар тэрилтэтэ – ылҕыыр-наардыыр сыах. ЦСА хаста да хампаанньа үрдүнэн бастыІ үлэлээх тэрилтэнэн ааттаммыта. Бүтэhигин – 2009 сыллаахха. Ґлэтэ, кырдьык, чэпчэкитэ суох. Ол эрээри мындыр, тулуурдаах дьону бэйэтигэр тардар. Бү тэрилтэ үлэтиттэн хампаанньа туруга бэрт улахан тутулуктаах.
Станислав Алексеев, Мииринэй к.
Хаартыскаҕа: кырыыламматах алмаастан таІыллыбыт «Чороон» композиция.
Комментарии
Сообщение:
Отправить Отмена