Бэс ыйыгар Дьокуускайга «Хомус (trump) – аан дойду култууратын эйгэтигэр» Аан дойдутааҕы VII кэнгириэс-бэстибээл буоларын туґунан суруйбуппут. «Ситим» медиа-біліх бу Саха сирин аатын-суолун үрдэтиигэ бэрт үгүс үтүінү биэриэх чинчилээх улахан тэрээґини сүрүн сырдатааччы буолар.
Биґиэхэ Аан дойду норуоттарын хомуґун түмэлин (музей) салайааччы Николай Спиридонович ШИШИГИН ыалдьыттаата.
— Имидж бэлиитикэтин, Саха сирин аатын-суолун үрдэтии, бренд туґунан кэпсэтии барбыта ыраатта. Тас сибээс саІа миниистирэ Валерий Максимов Саха сирин брендин быґыытынан хомуґу туґаныахха сіп диир. Тіґі кыаллыах суолуй?
— Эдэр да буоллар, ыллыктаах толкуйдаах киґи Тас сибээс министиэристибэтин салайа кэлбит эбит. Урут итинник улахан хамсааґыны ыыппаттар этэ. Онон олус үірдүбүт, элбэҕи күүтэбит, бииргэ айымньылаахтык үлэлиэхпит диэн эрэнэбит.
Саха хомуґун аан дойдуга биллилэр. Майгыннатар, технологиятын үтүктэн оІорор буоллулар. 200 омук хомустаах буоллаҕына, аІаардара хомуґу оІорор ньыматын сүтэрбит. Омос кірдіххі, омук-омук хомуґа улахан уратыта суох курдук. Ол эрээри, ханнык баҕарар ірүс сүнньүлээҕин курдук, билигин холобур (эталон) быґыытынан саха хомуґа – Амынньыкы Уус (Гоголев Семен Иннокентьевич) хомуґа – билиниллэн турар. Саха хомуґун уратытын, түІ былыргы үгэстэрин илдьэ кэлбит киґи кини буолар.
Ол эрээри олох иннин диэки баран иґэр. Араас технология киирэр. СаІа сүүрээннэр эмиэ бааллар.
— Холобур?
— Хоґуун Уус (Готовцев Иннокентий Никитич) кімпүүтэргэ уруґуйдаан баран, станокка оІорор. Итини таґынан тимир тыллаах муос хомустар, мас хомустар эмиэ бааллар. Тимир хомус арааґа, биллэн турар, элбэх.
— Јссі икки тыллаах хомустар бааллар дии.
— Ґс тыллаахтар эмиэ бааллар. Оннугу саха уустара эрэ сатыыллар быґыылаах. Атын омуктар оІорон кірдіхтірүнэ, олус модороон, киґи айаҕар баппат буолар. Уопсайынан, тірүт үгэґи сүтэрбэккэ эрэ, атын хайысхалары эмиэ сайыннаран, ійіін иґиллиэхтээх.
— Эдэр уус тіґі элбэҕий?
— Балайда бааллар. Бүлүү Хампатыгар Осипов Петр Федотович диэн аан дойдуга үґүс миэстэлээх уус баар. Элбэх оҕону хомус оІорорго үірэттэ. Улуус-улуус аайы биирдиилээн үірэтэр дьон баар буолар. Оҕолор аҕаларыттан үірэниэхтэрин сіп. 7 №-дээх техническэй лицейгэ Р.И. Готовцев уонна дириэктэр Ю.Ф. Федоров үс сыллаах үірэҕи быйыл саҕалаатылар.
— Эдэрдэр хомустара тіґі үчүгэй тыастаах-уустаах буолалларый?
— Куґаҕан хомус диэн суох. Киґи бэйэтигэр сіп түбэґэр хомуґу талан ылыахтаах. Улахан оонньооччулар – Оҕотоойоп, Шишигин, Хатылаайаптар да буоллуннар – ханнык баҕарар хомуска дьоґуннаах айымньыны айаллар.
— КэлиІІи кэмІэ эстрадаҕа хомуґу хото туґанар буоллулар. Аныгы тэтимнээх доҕуґуолга киллэрэн, ырыа быыґыгар кыбытан...
— Эмиэ биир туспа хайысха диибит. «Айархаан» үчүгэйдик туґанар. Ол эрээри бу біліх үгэс буолбут классическай оонньууну эмиэ лаппа баґылаабытын этиэх кэриІнээхпит.
Сорохтор сыыйа тардыы курдук үгэс буолбут оонньууну да сатаабакка сылдьан, биир оонньууга тугу билбиттэрин барытын кыбытан киллэрэ сатыыр міккүіннээхтэр. Кинилэр санааларыгар, кус-хаас саІатын кыбыттылар да, наґаа үчүгэй, «эффектнэй» курдук. Мин санаабар, ити – дьиІ ускуустубаттан туорааґын.
Омуктар маны биґирииллэр. Онон саха хомуґа ити да іттүнэн биллиэн-кістүін сіп эбит. Ол да буоллар эдэр хомусчуттар бастаан тірүт оонньууну баґылыахтаахтар. Силистээх-мутуктаах буоллахтарына, быдан сайдыахтара. Баары сайыннаран, умнуллубуту сіргүтэн, ону тирэх оІостон сайдыахха сіп. Онто суох буоллахха, син биир киґи тіріібүт тылын билбэккэ сылдьан атын омук тылынан кэпсэтэрин эбэтэр дьиэ акылаата суох тутуллубутун тэІэ буолуо. Омуктар бастаан сэІээрэр курдук гыныахтара, ол эрээри олус түргэнник хал буолуохтара.
— Оҕолору хомуска оонньуурга үірэтэр күүстээх уґуйааччылар ханна-ханна баалларый?
— Ґгүс улууска, нэґилиэккэ бааллар. Чугастааҕыны ылар буоллахха: Оҕо дыбарыаґыгар А.С. Жиркова, Хатаска З.Н. Оконешникова, Ускуустуба оскуолатыгар З.Н. Кычкина, Дьокуускайдааҕы муусука оскуолатыгар Е.А. Семенова. Куорат оҕолоро дьаныґан туран дьарыктаналлар, элбэҕи ситиґэллэр. Урут Хомус Уйбаан «Алгыс» ансаамбылыгар сылдьыбыт С.Шишигин, А.Пахомов, А.Дегтярева, Г.Иванов уо.д.а. – бары хомуґу баґылаабыт, олохторугар да табыллыбыт дьон. Ол эрээри сорох күүстээх хомусчут сатаан ыччаты уґуйбат буолуон эмиэ сіп.
— Оттон оҕо оонньуурун истэ олорон, «бу ким эрэ оскуолата» диэн чопчу этиэххэ сіп дуо?
— Тута быґаарыахха сіп. Холобур, уу сүүрүгүрэн бардаҕына – Федора Гоголева оҕото. Эбэтэр Альбина Дегтяреваҕа дьарыктаммыт киґи эмиэ биллэр. Учуутал буочара оҕоҕо бэриллэр. Ол үірэнээччи таґымын кірдірір. Кини уґуйааччытыттан ылбыт ньымаларын мээнэ киґи сатаабат. Ол гынан баран, кэлтэй түґэрэн ылыы диэн суох, син биир уратылаах буолар – киґи этин-хаанын тутула, бүгүІІү санаата-оноото барыта дьайар буоллаҕа дии.
— Хомуґу эмтээх дииллэр.
— Ону билим (наука) кытта бигэргэтэн турар. Былыр Австрияҕа «хомус терапията» диэн үідүйэ сылдьыбыттаах. Киґи этин-сиинин баґыйар үксэ ууттан турар. Улахан хомусчут оонньоотоҕуна, хомус тыаґа киґи оройун ойбонунан киирэн, эти-сиини дьалкытар. Оччотугар, сіІі сылдьар «шлактар» сайҕаныахтарын эбэтэр хаґааІІы эрэ эчэйииттэн сылтаан кыбылла сылдьыбыт быччыІ босхолонуон, аґыллыан сіп. Хаампат дьон хаамар буолбуттара, сүрэх ыарыылаахтар сүрэхтэрин кылаапана үчүгэйдик үлэлээн барбыта – баар суол.
Хомус эмтээҕин эт бэйэбинэн билбитим. Сайыына уонна убайым Испирдиэн буоланнар, ХаІалас Уулаах Аанын аттыгар сеанс ыыппыттара. Миигин убайым Јлүінэ кытылыгар кутаа оттон ас буґарарга эппитэ. Бэйэлэрэ биир биэрэстэ курдук тэйиччи баран, дьону эмтииллэр. Мин тібім олус ыалдьа сылдьар кэмэ. Арай, ас астыы турдахпына, үіґэттэн хомус тыаґа иґиллэр. «Хаґан ыккардыгар микрофон аҕалан холбообут буоллахтарай?» — диэн дьиктиргээтим. Ол дорҕооннор үіґэттэн туох эрэ сардаІалар курдук түґэллэрэ харахпар илэ кістір. Тібім ыарыыта ааґан хаалла. Дьонум кэлбиттэригэр ыйыппытым, туох да микрофонун холбуу сылдьыбатахтар эбит. Ол эрээри биэрэстэлээх сиртэн бу баардыы иґиллибит. Убайым: «Оонньуу туран эйигин санаабытым», — диэбитэ.
— Јссі 1991 с. биґиэхэ хомус II Кэнгириэґэ буолбута.
— Устуоруйаҕа тохтоон ылар буоллахха, Бастакы кэнгириэґи 1986 с. Эмиэрикэҕэ Фредерик Крейн тэрийбитэ. 30-ча киґи мустубут. Биґигиттэн Иван Егорович кыттыбыт. Иккиґи Саха сиригэр ыытыахха диэн кэпсэтии барбыт этэ. Манна кэлбиттэрэ – тыґыынчанан киґи кыттар. Бырабыыталыстыба салайааччылара бэйэлэринэн дакылааттыыллар, нэґилиэк аайы кыралыын-улаханныын бары хомустууллар. Кэлбит дьон: «Хомус уйата манна баар эбит!» — диэн олус сіҕін, этэргэ дылы, сүрэхтэрин манна хаалларан барбыттара. Ол сүүрбэ сыллааҕы кэнгириэс олус үрдүк тэрээґиннээхтик барбыта. М.Е. Николаев: «Саха сирэ аан бастаан киэІ далааґыннаахтык аан дойду таґымыгар таҕыста», — диэбитэ.
Кэнгириэс ханна ыытылларын Норуоттар икки ардыларынааҕы бырабылыанньа быґаарар. Син биир олимпиада ханна буоларын МОК быґаарарын курдук. Күрэстэґиигэ Японияны кыайаммыт, Сэттис кэнгириэс манна ыытыллар буолла. Сүүрбэ сыллааҕыта кэлэ сылдьыбыт дьон тіґі сайдыбыппытын, туох үлэ-хамнас барбытын кірүіхтэрэ-истиэхтэрэ. Бу кэмІэ хомус уустара элбээтилэр, хомусчуттар олус сайыннылар. Аан дойду үрдүнэн собус-соҕотох Хомус судаарыстыбаннай түмэлэ биґэхэ үлэлиир. Атыттар – кэтэх кэллиэксийэ эІин эрэ курдуктар.
Биґиги Е.И. Михайловнаҕа махтанабыт. Кини Хомус эйгэтин Далбар Хотуна диэн анал ааттаах. Биґиги түмэлбитин Муусука уонна фольклор түмэлин кытта холбоору гыммыттарын тохтоппута. АнарааІІы түмэл Саха сирин норуоттарын кірдірір. Биґиэнэ – аан дойду омуктарын хомуґун барытын түмэр.
— Кэнгириэс ыґыах кэмигэр буолар. Туох былаан баарый?
— Бэс ыйын 23-26 күннэригэр ыытыллыа. Биґиги баҕабыт – Саха сирин бары олохтоохторо, бары улуустар, нэґилиэктэр кыттыахтаахтар, іріспүүбүлүкэ бүттүүнүн бырааґынньыга буолуохтаах. Сімілүіттэргэ, уу аалларыгар, тимир суолга хомус дорҕооно иґиллэ туруохтаах. Болуоссаттарга кэнсиэр тэриллиэхтээх. Тэрилтэлэргэ Хомус кэнгириэґин им бэлиэлэрэ ыйаныахтаах.
Бастакы күн улахан мунньах буолуоҕа. Киэґэтигэр саха хомусчуттара 20 сыл устата тугу ситиспиттэрин кірдірір кэнсиэр тэриллиэ. Бу күннэргэ үс куонкурус ыытыллыа.
Бастакыта: аан дойду бастыІ хомуґа. 1991 сыллаахха үс саха ууґа бастаабыта: Бүлүү куораттан -- Чомчоев Револий Гаврильевич-Чімчіі Уус; Уус Алдантан -- Готовцев Роман Ильич; Бүлүү улууґуттан -- Осипов Петр Федотович-Тілін Уус. Билигин омук уустара эмиэ олус сайыннылар. Сорукпут – аан дойдутааҕы хомус уустарын элиитэтин оІоруу.
Иккиґэ: аан дойду виртуоз-хомусчуттарын талыы. 1991 с. 9 виртуоз-хомусчут талыллыбыта. Мантан үґэ саха – Бүітүр Оҕотоойоп, Федора Гоголева уонна Спиридон Шишигин. Бу куонкурус Саха сиригэр эрэ ыытыллыахтаах. Атын сиргэ ыытыллар бырааба суох. Ону ааґан, киґи аймах устуоруйатыгар 27 эрэ виртуоз-хомусчут баар буолуохтаах. Ол эбэтэр куонкурус үстэ эрэ ыытыллар. Бу сырыыга 9 киґини талыахпыт. Дьэ, 30-ча дойдуттан кыттаары оІосто сылдьаллар. Олус интэриэґинэй буолуо.
Ґґүс куонкуруспут – «Хомус куо». Бастакы іріспүүбүлүкэтээҕи куонкуруґу 2009 с. ыыппыппыт. Бу сырыыга аан дойдутааҕы буолуохтаах. Омук-омук аайы кэрэ кыыс элбэх. Ол гынан баран, омугун үгэґин илдьэ сылдьааччы, ірі тутааччы аҕыйах. Саха сириттэн 7 эрэ кыыс кыттыахтаах. ДьиІэр, 20-тэн тахса кыыс кыттар кыахтаах этэ да, атын омуктарга эмиэ кыах биэриэххэ наада.
Итини таґынан, Гиннес рекордун олохтуохтаахпыт: биир тыґыынчаттан итэҕэґэ суох киґи биир тэІІэ хомуска оонньуохтаах. ДьиІэр, түмүстэхпитинэ, 3000 да буолуохпутун сіп. Онон оҕолуун-улаханныын хомустарын илдьэ кэлэн, хомуска оґуокайы таґаарарбыт буоллар, дьэ, сахалар баарбытын биллэриэ этибит! Тіґі киґи кыттыбытын аан дойдутааҕы хамыыґыйа ааҕыахтаах. Ити кэмІэ космонавтар космостан хомуска оонньууллара буоллар диэн эмиэ баҕалаахпыт. Оччоҕо тіґілііх дьикти түгэн тосхойуон санаан кір.
— Ґп-харчы хайдаҕый?
— Бастакы былааммытын алта бүк кыччаттыбыт. Онон кырыымчык соҕус. Бүддьүіттэн 3 міл. 200 міл. солк. кірүлүннэ. АЛРОСА ійііті. «Ямаха-мюзик» тэрилтэ успуонсардыыр буолла. Тас сибээс миниистирэ В.Максимов биґиэхэ элбэх эрэли үіскэттэ. Бэрэсидьиэн Е.Борисов бэйэтинэн сурук ыыталаата. Манна диэн эттэххэ, Егор Афанасьевич Бүлүү биир оскуолатыгар сылдьан, хаґан эрэ хомуґу оІоро сылдьыбытын туґунан этэн аґарбыт үґү. Ол аата, Аҕа баґылыкпыт хомуґу ытыктыыр, хомуска чугас киґи эбит диэн астына сылдьабыт.
Н.С. ШИШИГИН этэринэн, билигин Саха сиригэр, сыанаҕа тахса сылдьыбытынан, 7 тыґыынча хомусчут баар. Онон аны сайын буолуохтаах кэнгириэґи тіґі баҕарар улахан таґымІа тэрийэн ыытыахпытын сіп. Николай Спиридонович бу курдук диэн баҕа санаатын этэр:
— Јбүгэбит бэлэҕин, үйэлэргэ илдьэ кэлбит ытыспыт ымыытын – хомуспут барахсаны – бу сайдыылаах кэмІэ ірі тутаммыт, аргыс оІостоммут, хас биирдии саха киґитэ, саха ыала хомустаах буоларын ситиґиэҕиІ. Ґлэҕэ буоллун, ханна буоллун – хомус тыаґын истэ сылдьыаҕыІ. Урууга кийиит кыыска хомуґу бэлэхтиэҕиІ, тіріібүт күІІэ хомустаах тиийиэҕиІ. Спортсменнар эрчиллэр кэмнэригэр хомуґунан доҕуґуоллаттыннар. Саха ыччата хомус эрчимнээх тыаґынан үІкүүлээтин. Биэс тыґыынча сыл устата биґиэхэ аргыс буолан кэлбит былыргы үстүрүмүіммүт аныгы үйэҕэ эмиэ доҕор-атас буоллун, үрдүккэ-сырдыкка сирдээтин. Буолаары турар сэттис кэнгириэґи сүбэнэн-аманан тэрийэн ыытыаҕыІ, омук дьонугар хайдах курдук түмсүүлээхпитин, тэрээґиннээхпитин кірдірүіҕүІ. Сүгэ хоппотоҕун сүбэ кыайар.
Мэхээс Сэмэнэп.
Комментарии
Сообщение:
Отправить Отмена