Тиийиммэт-түгэммэт дойдуларыттан кэлбит дьон сиэринэн, киргиз общинатын салайааччыта, уруккута балерон, Э. Сайдыкулов ГД дьокутаатыттан национальнай көстүүмү тиктэрэллэригэр (атыылаһалларыгар?) үп көрдөспүт… М-даа… Саха таҥаһа сыаналааҕын билэбит. Истиин-тастыын, симэхтиин-киэргэллиин, арааһа букатын баай дьон сакаастаан тиктэрэр кыахтаахтар. Күндү түүлээҕинэн хаймыыламмыт соммут, саҥыйахпыт, унтуубут, этэрбэспит, биир буут көмүс киэргэлбит … баһаам буоллаҕа. Онуоха тэҥнээтэххэ -- сылаас истиэп халаата быдан чэпчэки сыаналаах буолуохтааҕа. Солко кур, тэбиэн түүтэ сон… Ол аайы эмиэ Думаттан үп быстарар солуута суох ини.
ГД дьокутаата Юлия Песковская сотору-сотору Дьокуускайга кэлэн дьону-сэргэни кытары көрсөр идэлээх. Бу сырыыга олунньу 4 күнүгэр аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар дьиэлэригэр Саха сиригэр олорор омуктар бэрэстэбиитэллэрин кытары көрсүстэ. Омук барыта тугу эрэ туруорсар, арай дьиҥнээх олохтоох омуктар тугу эмэ көрдөспүттэрэ иһиллибэт.
Холобурга диэн, казактар Кавказ өрөспүүбүлүкэлэриттэн дьон кэлиитин хаарчахтыахха диэн Песковскаяттан туруорустулар. Биллэн турар, итинник толоос «туруорсуу» сокуон хараҕар «омук омугу көйгөтүүтэ», «экстремизм, «шовинизм» диэн ааттанар.
Казактар былыр-былыргыттан Кавказ омуктарын кытары бэртэрин былдьаһаллара баар суол. Икки өттүттэн «итии хааннаах» уолаттар сүгүн-саҕын ыаллаһан олорботторун түмүгэр, сүүһүнэн сылларга тохтуу-тохтуу бурайсан, күрдьүөттэһэн кэлбиттэрэ да туоһулуур. Ыраахтааҕылаах Арассыыйа судаарыстыбатыгар бэркэ маанылатан сылдьыбыт казактар, урукку балаһыанньаларын суохтаан бөҕө буоллаҕа. Бу быралгы, хаамаайы дьонтон үөскээбит өргөс-кылаан дьон, Сэбиэскэй пааспарга омуктарын ыйдаралларыгар «казак-казачка» диэн туруорса сатаабыттаахтар. Ону аҥаар кырыытыттан нууччаларга, украинецтарга холботолообуттара. Казачество баһыйар өттө Сэбиэскэй былааһы утарбыта. Инньэ гынан, саҥа былаас кинилэри кырыктаахтык кыдыйталаабыта. Хаалбыттарын туспа омугунан билиммэккэ «суурайтаан» уордаах майгыларын уҕарыппыта.
Казактар билигин омуктарынан «нууччаларбыт» диэн ааттаммыттарын да иһин, үгүс учуонайдар быһаарбыттарынан, Көмүс Орда омуктарыттан хаан тардар черкастартан (черкес, адыг) төрүттээхтэр диэн буолар. Сорохтор этэллэринэн, букатын даҕаны христианствоны ылыммыт туроктар. Улуу тюрколог Л.Гумилев суруйуутунан казактар төрүттэрэ – бродниктар (Орда норуота) монголлары кытары кыттыһан Нуучча сирин утары сэриилэспиттэрэ. «Түүрдэртэн, монголлартан хаан тардыылаах омук буолан сылгыга сыстаҕастар, сэриилэһэ үөрүйэхтэр, хорсуннар-хоодуоттар, ол иһин бүтүн Сибиири, Кавкаһы, Илиҥҥи Европаны баһылыырга Русь императордара кинилэри (казактары) ыыталлара» диэн историктар суруйаллар.
Ыраахтааҕы былааһын тимир ытарчата, кытаанах тирэҕэ буолбут казачество саҥа Арассыыйаҕа өрөйөн-чөрөйөн эрэр. Ол гынан баран, урукку курдук байыаннай тутулун, күүһүн-күдэҕин, суолтатын сөргүтэр кыаҕа суох. Бырааһынньыктааҕы шоу тэрээһиҥҥэ көстөр көрүнньүк курдук сылдьаллар. Хата, кинилэр «бэрээдэги көрөр», тутар-хабар урукку мааны оруолларын аныгы Арассыыйаҕа Кавказ омуктарыгар, чуолаан, чеченнэргэ, ингуштарга сүктэриэх курдуктар диэн сэрэйии баар. Онон казактар кавказтар ахсааннарын хонтуруоллууру туруорсаллара, биир өттүнэн, конкуреннарын аҕыйата сатыылларыттан тахсыан да сөп.
Ханнык урукку Сэбиэскэй өрөспүүбүлүкэ саамай куһаҕан, сатарыйбыт олохтооҕун ыраата барбакка Дьокуускайга олорон билиэххэ сөп. Ол үлэ миграннара ханнык дойдуттан хото кэлэллэриттэн тутулуктаах. Саха сиригэр киргиизтэр наһаа элбэхтэр. Тиийиммэт-түгэммэт дойдуларыттан кэлбит дьон сиэринэн, киргиз общинатын салайааччыта, уруккута балерон, Э. Сайдыкулов ГД дьокутаатыттан национальнай көстүүмү тиктэрэллэригэр (атыылаһалларыгар?) үп көрдөспүт… М-даа… Саха таҥаһа сыаналааҕын билэбит. Истиин-тастыын, симэхтиин-киэргэллиин, арааһа букатын баай дьон сакаастаан тиктэрэр кыахтаахтар. Күндү түүлээҕинэн хаймыыламмыт соммут, саҥыйахпыт, унтуубут, этэрбэспит, биир буут көмүс киэргэлбит … баһаам буоллаҕа. Онуоха тэҥнээтэххэ -- сылаас истиэп халаата быдан чэпчэки сыаналаах буолуохтааҕа. Солко кур, тэбиэн түүтэ сон… Ол аайы эмиэ Думаттан үп быстарар солуута суох ини.
Бүрээттэр общиналарын тойоно А.Номтоев дьокутааты ый халандаарынан кэлэр Саҥа дьылынан эҕэрдэлээн баран, Дьокуускайга дацан тутуутугар көмөлөс диэн көрдөспүт. 2002 сыллааҕы перепись көрдөрөрүнэн, Арассыыйаҕа 450 тыһ. бүрээт олорор эбит. Кэлиҥҥи перепись даннайа суох буолан кэлин төһө эбиллибиттэрин-көҕүрээбиттэрин чуолкайдыыр кыах суох.
Арассыыйаны таһынан бүрээттэр хотугу Монголияҕа, хотугулуу-илин Кытайга олороллор. Барыларын хобоотоххо 700-чэкэ кэриҥэ киһи тахсыахтаах. Бу дьон 70 %-а (сорох даннайынан 80-90%) төрөөбүт тылларын дуостал билбэттэр. Бурятия өрөспүүбүлүкэтин таһынан бүрээттэр Усть-Ордынскай, Агинскай Бурятскай уокуруктарга олороллор.
Бүрээттэри киһи-хара гыммыт биир бөдөҥ үөрэх кыһата баар – Илин Сибиирдээҕи судаарыстыбаннай технологическай институт. Дьэ бу кыһа ас промышленнаһын салаатыгар үөрэммит дьону урут-уруккуттан Сойуус, Арассыыйа үрдүнэн хоро ыспыт кэмнэрдээх, күннэрдээх. Онон астаах-үөллээх сиргэ Чыҥыс хааны «хаан урууларынан ааҕар» омуктар быыһа-арыта суох кимэн киирбиттээхтэрэ. Дьокуускайдааҕы «бороһуок үүт ини-биилэриттэн» биирдэстэрэ Валерий Доржиев эмиэ бу үөрэх кыһатын выпускнига буолар. Кини, билэргит курдук, Үөһээ Бүлүү үрүҥ аһы дэлэтэр дьоҕус кэмбинээтиттэн кынат анньынан, «Гормолзавод» генеральнай дириэктэрин кириэһилэтигэр лаглас гына түспүттээҕэ. Мээр Илья Михальчук солбуйааччытынан, өр сылларга куорат мунньаҕын дьокутаатынан үлэлээбитэ. Правительство аныыр дуоһунаһыгар да олорбуттаах. Билигин төрүт дойдутугар баран дьокутааттаан тиритэ-хорута сылдьар дииллэр. Соҕотох Валерий Пурбуевич даҕаны хас да дацаны туттарар кыахтаах. А.Номтоев биир дойдулаахтарыгар ыҥырыы таһааран итэҕэллэрин дьиэтин туттарыан сөбө. Манна диэн эттэххэ, Красноярскай кыраайга олорор дьэһиэй сахаларыгар аҥардас биир «Ситим» медиа бөлөх тэрилтэ баран баһаам дьыаланы оҥорбута, оҥорор.
Ити көрсүһүүгэ Юлия Песковскаяҕа ислам итэҕэллээх омуктар иккис мечеть тутуллара буоллар диэн баҕаларын эппиттэр. Онон сылыктаатахха, ислам итэҕэллээх дьон биир мечеккэ баппат буола элбээбиттэр, быһыыта. Итэҕэл диэн үчүгэй бөҕө буоллаҕа. Ол гынан баран, билигин аан дойдуга баһылыыр-көҕүлүүр улуу итэҕэллэр айдаан-араллаан, сэрии төрүөтэ буолалларыттан киһи дьиксинэр ээ. Коран даҕаны, библия даҕаны хаан тохторун утарар диэн буолар эрээри, история чахчылара атыны туоһуулууллар.
Комментарии
Сообщение:
Отправить Отмена