Маннык ааттаах, сиэдэрэй оҥоһуулаах уонна оннук ис хоһоонноох кинигэни өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэр эколог уонна уопсастыбанньык Уйбаан Буурсап ааспыт сыл бүтэһик күннэригэр бэчээттэтэн таһаарда. "Туруулаһыыбын туорайдаспатах, тулуйбут, саҥата суох өйөөбүт саха холку дьахтарыгар, кэргэммэр Мария Егоровнаҕа" диэн кинигэ анабыл тыллаах.
«Туруулаһыы»… Бу туох тылый, туох ис хоһооннооҕуй, тоҕо кинигэ маннык ааттанна? Киһи аҥаардас күннээҕи олоҕор 44 мо һол күүтэр диэн норуот муудараһа этэр. Онон араас түбэлтэҕэ араастаан туруулаһыы баар бөҕө буоллаҕа. Холобур, киһи чиэһин, аатын-суолун, дьоһунун тэпсиини утаран туруулаһан туран кэлиэххэ сөп. Биһиги уопсастыбабытыгар былаас, тойон, суут баттабылларыгар түбэһэн баран туруулаһан, кыайтарыылаах хаалбыт үгүс. Төһө да аны кыайтарыылаах хаалбытын үрдүнэн, туруулаһааччы эрдээх санаатын, кырдьыгы ситиһэр дьулуурун ытыктаан, төбөнү нөрүтэн ыллахха, эбэтэр киниэхэ сылаас тыллары эттэххэ, ол олуона буолуон табыллыбат.
Уйбаан Буурсап тустаах туруулаһыыта бастаан утаа арыый да атын ис хоһоонноох, атын хайысхалаах курдук көстүөн сөп. Кини үйэ чиэппэриттэн ордук кэм усталаах туоратыгар, кэннинэн биирдэ чугуруҥнаан, сирэйин уҥа-хаҥас тутан ньылаҥнаан көрбөккө, туруулаһан кэлбит туруулаһыыта - Сахатын сирин айгыр силик айылҕата, кылыгырас ыраас уута, хойуу сүөгэй салгына өлбөт мэҥэ уута буолан, кэлэртэн кэлэр көл нэлэр олохторун угуттуу туруута. "Ханна ол оннук чөл муннуктаахпытый" диир сүөргүлээччи баар буолуон сөп. Кэлин 30-50 сыллар усталарыгар төрөөбүт дойдубут айылҕата өтөрүнэн чөлүгэр түспэт гына айгыраабытын Уйбаантан ордук билэр киһи баара дуу? Геофизик, геолог идэтинэн үйэ чиэппэрэ кэмҥэ Сахатын сирин эт атаҕынан кэмнээбитин, эколог быһытынан күн бүгүнүгэр диэри туруулаһа сылдьар хапсыһыылаах олоҕун болҕомтоҕо ыллаххытына, ити этэрбин кытта, бука, сөбүлэһиэххит оҥоробун.
Эколог Ийэ айылҕа көмүскэлигэр туруулаһыытын, бастатан туран, кини чуо киһи туһугар, өссө кэҥэтэн бүтүн норуотун дьылҕатын иһин мөккүөрүн курдук сыаналыахха наада. Киһитэ суох – айылҕа кэхтэр, айылҕата суох – киһи өлөр.
Арассыыйаҕа да, биһиэхэ бэйэбитигэр да кэмиттэн кэмигэр экология тиэмэтэ балачча уорааннанан туран кэлэрэ баар чахчы. Тулалыыр эйгэ көмүскэлигэр, дьиҥэр, бары да аны этэр тыллаах, туруорар боппуруостаах буолуохпутун баҕарабыт. Бу гынан баран, үгсүпүт саныыр санаата, этиэхтээх тыла-испитигэр сөҥөн хаалар, таска кыайан таһаарбаппыт. Сорохпут күдээринэ аҕыаластанан, тылбай-өспөй буолан иһэн, соннук аҕырымнаан уостан хаалар. Оннук буолара эмиэ оруннаах. Экология эмиэ наука, производство, тиэхиньикэ хайа баҕарар салааларын кэриэтэ, анал дириҥ билиини ирдиир. Оттон ол оннук билиинэн киһи барыта сэбилэммит буолбатах.
Уйбаан Сэмэнэбис анал билии-көрүү өттүнэн толору бэлэмнээх эколог. Кини этэр этиитэ, туруорсар туруорсуута мэлдьитин геология, атом, медицина, экология наукаларын төрүттэригэр олоҕурбут буоланнар, сирэйгэ-харахха анньар толору дакаастабыллаахтар.
Өрөспүүбүлүкэбитигэр сир анныгар оҥоһуллубут ядернай дэлби тэптэриилэр содулларын туоратыыга анаан тэриллэ сылдьыбыт билиҥҥитэ бастакы уонна (тиһэх?) управление салайааччыта - кини. Ядернай дэлби тэптэриилэр содулларын сыал-сорук оҥостон чинчийбитин иһин, урукку Атом бырамыысыланнаһын министиэристибэтин (оборуона комплексыгар киирэр чахчы чыычый тэрилтэ) саамай үрдүк сололоохторун уонна "биһиги аҕай" дэммит учуонайдарын кытта туруулаһыытын, дьиҥэр, өрөспүүбүлүкэтин иннигэр үтүөтүн курдук сыаналаан, уордьанынан да бэлиэтэниэн сөбө.
Билиҥҥи былаас итинник үтүөнү, буолаары буолан, айылҕаны туруулаһан көмүскэһиини билиммэт. Эколог Уйбаан Буурсапка үрдүк наҕараадата - дьоно-сэргэтэ кини туруулаһыылаах үлэтин сыаналааһына уонна махталлаах тыла-өһө.
Уйбаан Сэмэнэбис бэйэтэ ааттаах суруксут киһи. Сүрэҕин сылааһынан, илиитин эрчиминэн элбэх кинигэни суруйан таһаартарда. Үтүө киһи сиэринэн, суруйуутугар бэйэтин арбанан буолбакка, айылҕаҕа, ол аата дьон олоҕор оҥоһуллубут араас кэмнэрдээҕи алдьархайдар, экология көмүскэлигэр олохторун толук уурбут чулуу дьоммут тустарынан кэпсиир кинигэлэрин ааҕааччы антах аспатах буолуохтаах диэн экчи эрэнэбин.
"Туруулаһыы" - бу кини бэйэтин өр кэмнээх үлэтин туһунан кэпсиир кинигэ. Айылҕа харыстабылыгар сыраласпыт уонна күн бүгүн да аны туруулаһан киирсэ сылдьар үлэтин-хамнаһын туһунан суруйуу. "Үлэтин-хамнаһын" диэтим гынан баран, Уйбаан управлениены салайбыт сылларыттан ураты кэмигэр, эколог быһыытынан биир кэлтэгэй кэппиэйкэни ыһыгыннарбыта суох. Арай "Эмиэрикэ хос моонньоҕо, үспүйүөнэ" диэн курдук "бочуоттаах" ааттаах буолуохтаах.
Кинигэҕэ киһи өйдөөбөтө, ылыммата туох да суох. Айылҕа алдьаныыта, айылҕа харыстабыла - барыбытын таарыйар улахан проблема. Онон үөрэхтээҕиттэн, билиититтэн тутулуга суох, кимиэхэ баҕарар кэрэхсэтиэн сөптөөх кинигэ тахсыбыт. Кинигэни өссө Уйбаан Сэмэнэбис 70 сааһын туолуутугар олоҕун кылаабынай туруулаһыытын бар дьонугар отчуоттааһынын курдук ылыныахха эмиэ сөп. Эколог тус олоҕун, үөрүүтүн-хомолтотун туһунан кэпсиир кинигэ буолбатах курдук эрээри, аахтаххына бу чахчы хорсун уонна айыы санаалаах киһи эбит диэн түмүккэ кэлэҕин. Маннык дьонноохпут тухары норуот быһыытынан төбөбүтүн өрө тута сылдьыахпыт.
Куорат киоскаларыгар кинигэ атыыга тахсан эрэр.
Көмүс доҕоруом, ылан аах, толкуйдаа уонна эн эмиэ туруулас!
Прокопий ИВАНОВ,
«Ил Түмэн» хаһыат.
Комментарии
Сообщение:
Отправить Отмена