Быйыл Давоска аан дойду ааттаахтара мустан экэниэмикэ, бэлиитикэ туґунан кэпсэтэллэригэр икки улахан түгэни бэлиэтээтилэр.

Бастакыта, аан дойду экэниэмикэтин киинэ Кытайга кіґін эрэрин (бэл, биир мунньахтарын кытай тылынан ыыттылар), иккиґинэн, араб дойдуларыгар Египеккэ, Туниска тахсыбыт ірібілүүссүйэлэри ымпыктаан-чымпыктаан ырыттылар. Аан дойдутааҕы үп кириисиґэ социальнай буун кириисиґигэр кубулуйуон сібүн кэпсэттилэр.

«Килиэп туохха барытыгар тойон»

1917 с. Петроградка килиэп атыыламмат буолуута Арассыыйаҕа 300-тэн тахса сыл турбут ыраахтааҕы былааґын суулларбытын устуоруйаттан билэбит. Араб дойдуларыгар тэІІэ кэриэтэ турбут ірібілүүссүйэлэр лэппиэскэ сыанатын кытта сибээстээхтэр.

Холобур, ити Туниска дьон үксэ күІІэ 2 дуоллары кыайбат дохуоттаах (ыйга 1800 солк. кэриІэ). Египет нэґилиэнньэтин 20%-на быстар дьадаІы. Бэл, баай-тот Европаҕа Греция, Испания ыарахан балаґыанньалаахтар. Фрукта, оҕуруот аґа ыґылла сытар сирдэригэр аччыктыыллара биґиги тібібүтүгэр кыайан батан киирбэт. Ол эрээри, онно дьон аччыктыыр, иґэр уу тиийбэт. Маннык социальнай буун салгыы АзербайджаІІа, атын да дьадаІы СНГ дойдуларыгар тарҕаныан сіп диэн аґаҕастык дьүүллэґэр буолан эрэллэр.

Давоска «аан дойдуну үп кириисиґиттэн кытайдар суґал, сууххай дьаґаллара быыґаата» диэн билиннилэр. Ол эрээри, кытайдар аан дойдуну барытын аґатан-таІыннаран социальнай буунтан быыґыыллара биллибэт. Тіттірүтүн, уруккута күІІэ биир пиала рис аґылыктаах кытайдар байан эти, арыыны, атын да үчүгэй аґы элбэҕи аґыыр буолбуттар. «Кытай аґыыра элбээн ас тиийбэт» диэн сорох дойдулар чімчікілірі буруйдарын, мілтіхтірүн кілбірүтүнэр албастаннылар.

Арассыыйаҕа билигин «арабтар айдааннарыттан сылтаан ньиэп сыаната үрдүі, іІ-тот олох эмиэ эргийэн кэлиэ» диэн эрэнэ күүтэр ій-санаа баар курдук. Ол эрээри, эт-үүт атыылаґар Соҕуруу Эмиэрикэбитигэр, Бразилияҕа, Австралияҕа — уу сута. Монголияҕа былырыын улахан тымныы, силлиэ түґэн тыа хаґаайыстыбата улаханнык эмсэҕэлээбитэ. Арассыыйа былырыын уот кураантан алдьаммыта. Гречка сыаната аҕыйах ый иґигэр хас эмэ бүк үрдээн долгута сылдьыбыт кэмнэрдээҕэ. РФ Бэрэсидьиэнэ бэйэтэ хонтуруоллаґарга күґэллибитэ.

Кэлэр сылларга ас-үіл боппуруоґа аан дойдуга кытаатар чинчилээх. Ол биґиэхэ, 9 ыйдаах кыґыннаах дьоІІо, тыын боппуруоспут буолар.

Кымыс Байбал ханнаный?

Биґиги саамай доҕолоІнуур, кыайбат боппуруоспут – ырыынак кэмигэр эппиэттэґэр аныгылыы производствоны кыайан тэринэ иликпит. Социализм кэмигэр производство сүрүн ирдэбилэ былаан туолуута этэ. Харчы статистика иґин тілінірі. 1980-с сылларга Владивостокка үірэнэ сырыттахпына преподавателлэрбит: «9-с пятилетка былаанын толороору Охотскай муора сельдь балыгын барытын муІхалаан бүтэрбиттэрэ, онон хас да сыл бултааґын бобуллубута», — диэн селедка маҕаґыыІІа суоҕун быґаараллара. «Плавбазаҕа 100 туонна балык кыайан переработкаламмакка сытыйаары гыннаҕына тугу гынаҕын?» диэн ыйытыкка биир кыыс «муораҕа тоҕобун» диэн хайҕаммытын, дипломун «5»-кэ кімүскээбитэ ійбүттэн тахсан биэрбэт. 1989 с. ХаІаласка ЧараІІа командировкаҕа бара сылдьан, сайылыкка суол алдьаннаҕына ыаныллыбыт үүттэрин сиргэ сүікүүллэрин кірін саллыбыттааҕым. Сэбиэскэй былаас хаґаайыстыбаннайа суох буолан эстибитэ чахчы.

Ырыынак экэниэмикэтэ ороскуотун толуйар, барыс биэрэр табаар, ас оІоґуутун эрэйэр. Биґиэхэ, дьэ, ол кыайтарбат.

«Сэбиэскэй кэмІэ курдук, 1 солк. бородууксуйаҕа 5 солк. ійібүл харчы бэриллэрэ буоллар... Эти-үүтү дэлэтиэ этибит» диэн санаалаах дьон элбэх. ДьиІинэн, дьыала бэлэм харчыга буолбатах, бэйэбит сатаан дьаґаммаппытыгар сытар.

Саха сиригэр дьоҕурдаах, үлэґит, бүтүн нэґилиэги, улууґу ірі тардар кыахтаах дьон суох буолбатахтар. Кинилэри булар, ійүүр, оІорон таґаарыыны бастакы күіІІэ таґаарар үлэ барбат. Бу дьоІІо кыах бэриллибэт.

Холобур, Бааґынай ырыынагар былыргыттан аатырар «Бүтэй Бүлүүттэн, сыа Бүлүүттэн» туох да ас-үіл баарын булан ылбаккын. Тіттірүтүн Ньурба, Сунтаар дьоно Дьокуускайга Алтаай, Новосибирскай, Белоруссия этин атыылаґа кэлэр буоллулар.

2005 с. Бүлүү биир улууґун баґылыга «ыраахпыт бэрт, ороскуоппут үрдүк, онон бүлүүлэр Дьокуускайга илдьэн киин улуустары кытта сыанаҕа күрэстэґиннэрэн батарарбыт туохпут да суох» диэбитин ійдүүбүн. Балаґыанньа билигин да уларыйа илик.

Оччолорго нэґилиэк аайы 3 күн эрэ иґигэр туґаҕа барар бородууксуйаны оІорор сыахтар «пааматынньык» буолан тураллара. ДьиІинэн, ыраах, мілтіх суоллаах улуустарга уґун болдьоххо хараллар бородууксуйаны оІорор стратегия оІоґуллуон сіп этэ.

Киин улуустары кытта күрэстэґэр кыах Бүлүү сиригэр суох буолбатах. Холобур, 2006 с. Ґіґээ Бүлүүгэ сылдьан Кымыс Байбал кымыґын амсайан баран олус сібүлээбиппит, сіхпүппүт. Кымыс хараллар болдьоҕо уґун. Онон «Кымыс Байбал кымыґа» диэн бренд оІорон үіґээ-бүлүүлэр Дьокуускай ырыынагын ылыыґылар дии санаабыппыт. Хомойуох иґин, Ґіґээ Бүлүү кымыґа тэнийбэтэ. Кымыс доруобуйаҕа олус туґалаах. Билигин ас уларыйан ис-үіс ыарыыта элбээбит кэмигэр доруобуйабытын тупсарар дьоґун аспыт буолуон сібі. Омук сиригэр эбитэ буоллар, Кымыс Байбал кымыґа түргэн үлүгэрдик патеннанан, собуот тутулла охсон, Москубаҕа (билигин Дьокуускайга кымыґы Москубаттан таґар буоллулар) тиийэ хамаҕатык батарыллар үрдүк хаачыстыбалаах, эмтээх бородууксуйа оІоґулла турар буолуох этэ. Улуус киэн туттуута, харчы киллэринэр салаа буолуо хааллаҕа.

Биґиэнэ биґиэнин курдук... «Кымыс Байбал ійібүл ылбакка сылдьарын т/х академията кіґірін аҕалбыт үґү» диэн сурах баара. Кэлин кини туґунан истибэппит. Бу курдук дьоммут кэмигэр ійібүл ылбакка, арыллыбакка хаалаллара бүтүн норуот сайдыытыгар охсуулаах.

Горнай улууґун «Маай» ТХПК-тын бородууксуйата куоракка, 2001 с. кістүіҕүттэн дьоІІо сібүлэппитэ. «Маайдар» ыстандаарды, техническэй усулуобуйа ирдэбилин кытаанахтык тутуґар буоланнар, хаачыстыбаларынан кинилэргэ тэІнээх аҕыйах. Бэйэм ити Маай учаастагар тіріібүт, улааппыт (ийэлээх аҕам онно кімүллэ сыталлар) киґи буолан, биир дойдулаахтарым ситиґиилэрин ірүү киэн тутта кэпсиибин. Кырдьык, чахчы үрдүк хаачыстыбалаах бородууксуйаны оІороллор. Хомойуох иґин, аҕыйаҕы оІороллор, куоракка кэлбитэ бүтэн иґэр. Улууска үүт ыаґына кыаллыбат буоллаҕына, ТХМ «маайдар» бастыІ уопуттарын, франчайзинг (тілібүр иґин бэйэ аатыттан биисинэґи ыытар быраап) курдук тиґиги тэрийэн, кинилэр салааларын атын улуустарга арыйара буоллар улахан кідьүүґү биэриэх этэ.

Т/х ірі кітіҕір санаалаах буоллахпытына, бастатан туран, производство култууратыгар улахан ирдэбил туруохтаах. Тыа сирин үүт аґыгар «хотон сыта» баарыттан сылтаан куорат дьоно соччо-бачча сэІээрбэттэрэ – баар суол. Аны туран, сорох бэйэбит дьоммут суораттара үүт-үкчү аґыйбыт үүт, сороҕор ацидофилин уо.д.а. курдук буолар. Биир тэІ хаачыстыба суох. Ол иґин дьалкытан, ыйдаІардан, толкуйдаан баран биирдэ ылаҕын. Тіґі да «үүт ас – айыы аґа» диэтэрбит – сэрэхтээх. Дьокуускайдааҕы үүт собуотун хомолтолоох холобурун саныы түґэбит. Түбэґиэх «үүт аґы» атыылаґан баран иґиІ буккуллан «хара кутурук» да буолан хаалыаххын сіп. Онон, оІорон таґаарыы култууратын үрдэтэр, тыа сириттэн кэлбит үүт аґы киґи саарбахтаабакка ылар усулуобуйата оІоґуллуохтаах. Холобур, «Кока-коланы», «Пепси коланы» ыларгар «аґыйбыта, иирбитэ буолуо» диэн санаабаккын. Биэс уон да сыллааҕы, бүгүІІү да – амтана, састааба уларыйбатын мэктиэлиир биир хаачыстыбалаах. Биґиэхэ ити кыайтарбакка турар.

Горнайга, атын да улуустарга үрдүк хаачыстыбалаах үүт, эт аґын астыыр технологтар сааґырыахтара, кинилэри утумнааччы, туйах хатарааччы баар дуо? Јскітүн, кинилэр үүт астан үчүгэй бренд оІорор кыахтаахтарын туґанан хаалбатахпытына?

Кымыска тінүннэххэ, бу аспыт бэйэтэ туспа білүґүіпүйэлээх, идеологиялаах бренд буолуохтаах. Биллиилээх учуонай, суруйааччы К.Д. Уткин-Нүґүлгэн мээнэҕэ кымыс иґиитин сиэрин-туомун ЮНЕСКОҕа киллэрэри туруорсубат. ДьиІинэн, ТХМ кымыґы уґун болдьоххо хараллар хаачыстыбалаах бренд оІорор, барыґы ылар туґугар кымыска ытыктабыллаах сыґыаны тіннірүүттэн, норуот духуобунаґыттан саҕалыан наада. Јбүгэлэрбит кымыґы мээнэҕэ ірі туппатахтара. Ол да иґин «Племхолбоґук» «башкирдар технологияларынан кымыґы дэлэтэбин» диирин дьон атыІырыы истэр. Бэйэбитигэр суоҕар дылы.

Кымыс суолтатын улаханнык «түґэрии» ыґыахпытыгар тахсар. Киґи куртаҕа «түүрэ тардар» аґыы, быраага, сиІэ курдук «кымыс» арааґа атыыланар. Бэл, коза үүтүттэн оІоґуллубут кымыґы иґэн баран итирэ сыґаҕын. Ама, ону оҕоҕо иґэрдиэІ дуо? Билигин суол быраабылата кытааппыт кэмигэр, түбэґиэх «кымыґы» иґэн баран массыына ыытар бырааптан да матыахха сіп. Кымыс, быыппах оІоґуутугар кытаанах бэрээдэк, технологияны тутуґуу бу астар т/х биир барыстаах салаатыгар кубулуйалларыгар тіґүү буолуоҕа. Кымыґы сайыннары-кыґыннары оІорор кыах баар. Т/х институтугар биология билимин дуоктара А.Ф. Абрамов салалтатынан биэ үүтүн тоІорон хаґаанар технологияны оІорбуттар. Сайын модульнай сыахха биэ үүтүн тоІороллор. Бу үүт улууска кыґыннары кымыс оІоґуутун хааччыйар сырье буолар. Оччотугар оҕо тэрилтэлэрэ, балыыґалар, нэґилиэнньэ үтүі аґылыгынан тігүрүк сыл хааччылла түґэллэр.

«Алаас» бренд сыанаҕа туруон наада

Бэйэ бородууксуйатын бренд оІоруу барыстааҕын сылгы этигэр кірібүт. Саха ынаҕын, сылгытын иитиини пропагандалыыр энтузиаст учуонай Д.В. Николаева былырыын «кырдьаҕастар миигин сылгы этин эмтээх диэн аҕытаассыйалааІІын убаґа этин сыанатын үрдэттиІ диэн саІараллар» диэбиттээх. Кырдьык, ТХМ-Іа үлэлээбэт аҕыйах энтузиаст дьон СМИ кімітүнэн («Кыым» ити тиэмэни элбэхтик сырдатар) рекламатын табаннар, сыана үрдээн, сылгыны иитии барыстаах салаа буолан эрэр. Итини таґынан, РФ ТХМ-тэ национальнай бырайыакка киллэрбитэ эмиэ улахан ійібүл буолла. Ырыынак сокуонунан, ас-таІас сыаната бэйэтин ороскуотун толунар таґымІа таҕыста да тэнийэр, элбиир кыахтанар. Мурманскайдар финнэртэн «таба иитиитин барыстаах оІоруІ» диэн кірдіспүттэригэр, бастаан «таба этэ – күндү ас» диэн ір кэмнээх, утумнаах маркетинг үлэтин ыыппыттар. Сыананы производство тэриллэр таґымыгар тиийэ үрдэтэн эрэ баран собуот тутан, Москубаны, улахан куораттары хааччыйан барбыттара.

Саха сиригэр билигин ынах арыытын сыаната олус үрдээтэ. Былырыын 120 солк. буоллаҕына – билигин 230-250 солк. Инньэ гынан, үүт астааччылар барыска тахсар кыахтаннылар. Ол эрээри, итини эмиэ сатаан «раскруткалаабакка», арыыбытын бренд оІорбокко олоробут.

Тірүт сүіґүбүтүн – саха ынаҕын — иитиитигэр, эмиэ энтузиаст дьон пропагандалааннар, дьон интэриэстэнэн эрэр. Хомойуох иґин, т/х-нан дьарыктанар чунуобунньук дьонтон «саха ынаҕын алааска тінүннэриэххэ, кини айылҕаттан «мраморнай этин» ыарахан сыанаҕа барар аска кубулутуохха» диэн этиини истэ иликпин. Ол хомолтолоох. Оттон мраморнай эт Арассыыйаҕа киэІник биґирэнэн эрэр. Холобур, режиссер Н.Кончаловскай Москуба анныгар 4 міл. евро инвестициялаах «мраморнай эт» оІоруутунан дьарыктанан барбыт.

Биґиги т/х-тын сайыннарарга алааспыт аан дойдуга ханна да суох ураты кыаҕы биэрэрин кыайан туґаммакка олоробут. Ону кыайдарбыт, улахан кэскиллээх дьыаланы оІоруох этибит. Алаас суолтатын ійдіібіккі, сэбиэскэй кэмІэ быстах, кілдьүн түмүгү сырсан «зеленка» олордоору элбэх алаас экосистиэмэтин алдьаппыппыт. Ол баас іссі уґуннук оґоро буолуо.

Алаас отун аґыыр сүіґү этэ-үүтэ амтанныын атынын бары билэбит да, ити хайысхаҕа билими кытта ыкса үлэ ыытыллара кістүбэт. Алаас отун хаачыстыбатын сүтэрбэт, салаа оту харчыга кубулутар туґугар оттооґун, харайыы бэйэтэ туспа технологияны ирдиир.

Јймікіін улуу сылгыґыта Н.Т. Винокуров сылгыны иитиигэ ситиґиитин биир кистэлэІэ – сайын аІаардас 1 эрэ суортаах оту хаґаанарыгар сытар. Кини үрдүк хаачыстыбалаах оту сыатын, каротинын сүтэрбэт гына хаґаанары мэктиэлиир ібүгэлэрбит технологияларын туґанар. Биґиги үгүспүт курдук сабыта охсон оттообот. Ол технология туґунан дьоІІо кэпсээтэххэ, «тугун эрэйэй, үлэтэ, бадьыыґа бэрт эбит» диэччилэр. Ол эрээри, «сайыІІы күн кыґыны аґатар» диэн ібүгэлэрбит муударастара манна тахсан кэлэр. Јс хоґооно «түргэнник оттоо» диэбэт, сатабыллаахтык дьаґанан үлэлиири эрэ ирдиир. Сытыйбыт, хагдарыйбыт, соппоІ, марай-сарай оттоммут отунан сүіґү кыс ортото быстар. ИІэмтэлээх от – элбэх үүт, эмис эт бигэ мэктиэтэ.

***

Тірүт аґы үксэтии туґунан кэпсэтии манан түмүктэммэт. Биґиги іссі да муІур уґукка тиийэ иликпит, норуоппутугар іссі да кыах-дьоҕур дэлэй. Ону сатаан сааґылаан, кэскиллээхтик тэриниэххэ эрэ наада.

kyym.sakha.ru
14.02.2011 11:25 | оригинал статьи | просмотров: 19488