Былырыын Санкт-Петербурга сылдьан биир дойдулаахпыт Д.Ильковскайтан ылбыт интервьюбар кини биґиги сэлиибит (мамонт) оҕотун Сочи Олимпиадатын талисмана оІорорго улахан үлэни ыытарын, Арассыыйаҕа бүтүн хамсааґыны таґаарбытын туґунан сырдатан турабын.

Сэлиичээн бэриммэт

Олимпиада талисманын талар кэмитиэт ааспыт күґүн балаҕан ыйыгар Интэриниэт куоластааґыны ыыппыта. Ахсынньы ортотугар диэри Сэлиичээн бастакылар кэккэлэригэр сылдьыбыта. Тиґэх быґаарыы судургута суох ааста, хамыыґыйа куобаҕы, дельфини, үрүІ уонна хагдаІ эґэни, туллугу, леопарды, хаар оҕону, күнү, аата суох кырачаан дьону, Тымныы оҕонньору талбыта. Сэлиичээни биллибэт биричиинэнэн туоратан кэбиспиттэрэ.

Талисманнар кістүүлэринэн, ис хоґооннорунан, кырдьыгынан эттэххэ, соччото суохтар, биґиги Сэлиичээммитигэр ырааҕынан тиийбэттэр. Кэмиэрсийэ да хараҕынан кірдіххі, киґи сувенир быґыытынан сыгынньах эрэґиинэ дельфиннээҕэр, сымнаҕас түүлээх Сэлиичээни үірэ-кіті атыылаґара чахчы. Олимпиада талисманын талар тиґэх түґүмэҕэ сотору норуот куоластааґынын кэмигэр түмүктэниэхтээх. Билигин киин тэлэбиидэнньэнэн ити дьоруойдары билиґиннэрии бара турар.

Атын киґи эбитэ буоллар, «оо, дьэ, туораппыттар, хайыахпытый, бүттэхпит» диэн баран илиитин ыґыктыныан сіп этэ. Ол эрээри, Дмитрий Константинович «бэриммэппин, салгыы киирсэбин» диир. Кырдьык, тіґі да хамыыґыйа биґиги хандьыдааппытыгар хаҕыстык сыґыаннастар, Дьылҕа Хаан ыйааҕа ол дьон санаатыттан букатын атын быґыылаах.

Ол курдук, кімі күүппэтэх іттүбүтүттэн кэллэ. Олимпиада официальнай партнера «Мегафон» хампаанньа официальнай талисманнары сэргэ «Норуот сэІээриитин бирииґин» (приз зрительских симпатий) иґин олунньу 1-14 күннэригэр Интэриниэтинэн уонна Москубаҕа ГУМ иннигэр Арассыыйа үрдүнэн куоластааґын күрэґин ыытта. Онно Сэлиичээн кыттан, 30-тан тахса тыґыынча куолаґы ылан, атыттары быдан ырааҕынан хаалларан кыайан таҕыста. Иккис миэстэни ылбыт бырааттыы Запашнайдар тигрдэрэ 8 тыґ. куолаґынан хаалла.

Инньэ гынан, олунньу 14 күнүгэр – тапталлаахтар күннэригэр – Москубаҕа Кыґыл болуоссакка «Мегафон» норуот тапталын билиниитин СэлиичээІІэ туттарбыта ураты суолталанна. Быґата, охсуґуу салҕанан барар. Бүтүн Арассыыйатааҕы куонкурус Сэлиичээн Сочи талисманынан буолар кыахтааҕын дакаастаата. Бу аҕыйах чунуобунньук буолбакка – норуот быґаарыыта. Кыґыл болуоссакка кыайыы бирииґин ыларыгар Д.Ильковскай «Сочи-2014» тэрийэр кэмитиэтигэр талисманнар испииґэктэригэр Сэлиичээни норуот талбыт хандьыдаатын быґыытынан киллэрэри туруорсар былааннааҕын эттэ. Д.Ильковскай үлэтэ-хамнаґа – идиэйэни саҕалаан баран Арассыыйа таґымыгар таґаарыы үтүі холобура. Мантан үірэниэххэ эрэ сіп.

Сахабыт сирин ааттатар, іріспүүбүлүкэбит имиджин кітіҕір киирсиитигэр Сэлиичээммитигэр ситиґиини баҕарыаҕыІ, туох кыалларынан ійүіҕүІ. Оттон «мегафоннарга» биґиги идиэйэбитин ійіібүтүн иґин махталбытын тиэрдэбит. Тус бэйэбин бастаан киирэригэр «Мегафон» соґутан турар. Тіліпүінүм моґуоктаабытыгар сервискэ эрийдим, аптамаат куолаґа «сахалыы быґаарыахпытын сіп» диэбитигэр итэҕэйбэтим. Буоларын курдук, этэллэрэ биир, дьыалата атын буолар быґыы элбэх. Ол да буоллар, интэриэґиргээн, ол сахалыы сервиґи ыІырар кунуопканы баттаабытым – чахчы сахалыы кэпсэппиттэрэ, быґааран биэрбиттэрэ. Онно Арассыыйаҕа үрдүк култууралаах биисинэс чахчы үіскүін сіп эбит дии санаабытым.

Интэриниэккэ монополия тохтуохтаах

Интэриниэт дойду, іріспүүбүлүкэ олоҕор улахан быґаарыылаах суолталанан иґэр. Ордук биґиэхэ — нэґилиэнньэлээх пууннар икки ардылара сүүґүнэн, тыґыынчанан биэрэстэлээх сиргэ. Хомойуох иґин, Интэриниэт тілібүрэ үрдүгэ бэрт буолан, іріспүүбүлүкэҕэ элбэх үлэ барарын, дьон олоҕо чэпчиирин, бэл, электроннай бырабыыталыстыба сайдыытын харгыстаан турар. Бу хайысхаҕа бэрэсидьиэн, бырабыыталыстыба, Госдуумаҕа дьокутааттарбыт тарыып сыанатын кыччатыыга биир суолу тутуґан үлэлииллэрэ эрэли үіскэтэр. Госдуумаҕа тохсунньу 26 күнүгэр ыытыллыбыт бырабыыталыстыба чааґыгар РФ монополияны утары кэмитиэтин салайааччыта И.Артемьевка Ф.Тумусов Саха сиригэр интэриниэт тарыыба үрдүгүн санатта. Дьокутаат «сыл анараа іттүгэр Саха сиригэр Интэриниэт сыанатыгар монополия олохтоммутун туоґуласпытым. Эн үлэґиттэриІ суруйбут официальнай эппиэттэригэр «монополия суох» диэбиттэр этэ. Оччоҕо тоҕо биґиэхэ Интэриниэт сыаната киин Арассыыйаттан хас эмэ уонунан тігүл үрдүгүй, хаґан эґиги «Ростелеком» монополиялыырын тохтотоҕутуй?» диэн ыйытта. Онуоха И.Артемьев «2008-2009 сс. дойду үрдүнэн Интэриниэт тарыыбын үірэппиппит. Мілүйүінтэн тахса нэґилиэнньэлээх куораттарга Интэриниэт чэпчэки, оттон Москубаттан тэйэн истэх аайы чахчы 30-40, сороҕо 100 тігүл үрдүгүн билбиппит. Сыананы намтатар үлэ ыыппыппыт. Ол эрээри, тоҕо Саха сиригэр сыана түспэтэҕин бэрэбиэркэлиэхпин наада, биґиги чунуобунньукпут ыыппыт хоруйун миэхэ тиксэр, быґаарсыам» диэтэ. Биллэрин курдук, 2010 с. ахсынньытыгар «Дальсибээс», «Сахателеком» Саха сирин салалтатын туруорсуутунан «ростелекомнар» сыананы 15 бырыґыан түґэрбиттэринэн иґитиннэрбиттэрэ. Интэриниэт тарыыбын чэпчэтии иґин үлэ салҕанар диэххэ сіп этэ. Ону баара, Интэриниэти кыраҕытык үірэтэн кірдіххі, атын хартыына арыллар. Тілітір тарыыптарын кірдіххі, букатын да түспэтэх.

Интэриниэт тарыыба үрдүгэ дьону олус долгутар. Дэлэҕэ биир Калламиш диэн никтаах (хос ааттаах) киґи РФ Бэрэсидьиэнигэр суруйар: «Дмитрий Анатольевич, лимиитэ суох Интэриниэт Уфаҕа –400, Москубаҕа – 600, АбакаІІа – 800 солк... Оттон Дьокуускайга 17 тыґыынча. Туох эмэ быґаарыыта ылыІ. Инньэ гымматаххытына биґиги эн блогкун кыайан ааҕар кыахпыт суох» диэн суруйуо дуо. Кырдьык, Интэриниэт сыаната түґэригэр норуот монополистарга куолаґын иґитиннэрдэҕинэ эрэ кыайыыґыбыт. ТіґііІІі диэри кыґалҕабытынан кыґарыйан тириибитин сүлэллэрин саІата суох тулуйан олоруохпутуй?

Харах баайыыта – национальнай ыарыы

Домодедово терагын кэнниттэн Д.Медведев аэропортарга, вокзалларга куттал суох буолуутун күүґүрдэргэ дьаґайбыта. Туох барыта хамсыы-күүгүнүү түспүтэ, үлэ біҕі ыытыллыбыт курдук буолбута. Ааспыт нэдиэлэҕэ бэрэсидьиэн дьаґал хайдах туолан иґэрин бэрэбиэркэлээри соґуччу Москуба Киевскэй вокзалыгар тиийбитэ. Ханна да милииссийэ суох, тимири бэрэбиэркэлиир араамалар турбатахтар. «Бу туох алдьархайай!» диэххэ айылаах. «Показуханы» – хараҕы баайыыны – дьэ, сатыыбыт. Бу устуоруйаҕа киирбит, ійгі-санааҕа дириІник олоҕурбут, Арассыыйа сайдыытын үйэлэр тухары таІнары тарпыт национальнай ыарыы.

Јссі, холобур, быйыл сайыІІы баґаардар кэннилэриттэн, В.Путин быґаччы ыйыытынан, уокка былдьаммыт дэриэбинэлэри кылгас кэм иґигэр саІалыы туппуттара, европалыы кірүІнээх коттедж дьиэлэри дьэндэппиттэрэ. Кірүіххэ үчүгэйэ бэрдэ. Дойду саІа біґүілэктэрин ыстандаардын олохтооґун итинник барыан сіп этэ. Премьер тутууну быґа хонтуруоллууругар кэбиниэтигэр тутуу хаамыытын кірдірір видеокамералар туруоруллубуттара. Тымныы түґүін иннинэ бүтэрэн туттарбыттара, дьон киирбитэ. Онтон хаачыстыбата? Киин тэлэбиидэнньэҕэ «видеокамера анныгар турар дьиэлэр олус үчүгэйдик оІоґуллубуттар, оттон камера кірбіт сиригэр холтууралаабыттар» диэн кэпсииллэр.

В.Путин ахсынньыга норуоту кытта кэпсэтэригэр Рязань кардиолога И.Хренов «чунуобунньуктар эйигин албынныыллар, кэлэ сылдьыбыккар балыыґаҕа «показуханы» кірдірбүттэрэ, туруорбут оборудованиеларын барытын кітүрбүттэрэ» диэн бүтүн Арассыыйа истэригэр эппитэ. Ол эрээри, олохтоох да, Москубаттан да тиийбит хамыыґыйа, бэл, борокуратуура эмиэ, бука бары кіхтііхтүк бу Хренов үрдүгэр түспүттэрэ, бу киґи сымыйаччытын дакаастыы сатаабыттара, үлэтиттэн уурата сыспыттара. Онно сіп буолбакка, борокуратуураҕа ыІыраннар «баґааҕырдан эппитим» дэтэ сатаабыттар. Чунуобунньук «мундирин чиэґин кімүскүүр» туґугар Путинтан да куттаммат, туох да дьаґалтан тардыммат.

Чунуобунньуктар «показуханан» олус үлүґүйэллэрин, бэл, бэрэсидьиэн Медведев бэлиэтии кірін сонньуйар. Ол да иґин «биґиги кыра да кэмІэ сырыыбыт норуокка туґалыыр – суол оІоґулла охсоро, оборудование кэлэрэ үчүгэй» диэн эрдэҕэ.

Оччотугар, чунуобунньук үлэтин сиэрдээхтик толорорун туґугар үрдүкү салалта чаастатык сылдьара эрэйиллэр курдук буолан тахсар. Салгыы фантазиялыаҕыІ...

Улахан салайааччылар дойду, улуустар, нэґилиэктэр устун сылдьар сыллааҕы кыраапыктарын оІороллор. Суол, балыыґалар, оскуолалар хайдах туруктаах буолуохтаахтарын, маҕаґыыІІа сыана тіґітүн, олох таґымын хаачыстыбата хайдах буолуохтааҕын туґунан чунуобунньуктарга эрдэттэн былаан түґэрэллэр. Чэ, холобур, «іріспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ эґиил Ґіґээ Бүлүүгэ Кэнтиккэ сэтинньи 15 күнүгэр, 16-ҕа Ньурба Маарыгар, 17-ҕэ Сунтаар Сиэйэтигэр тиийэр» диэн буолар. Ититиилээх муосталаах, гаас сылытыылаах хотоннор баар буолуохтаахтар, дьоІІо чэпчэки кирэдьиит бэриллэн коттеджтары туттаран дэриэбинэ европалыы кірүІнэниэхтээх дииллэр. Ґлэ хамнас біҕі оргуйар. Оччотугар гааґа суох, элэктэриичэстибэлэрэ чэйдэрин да кыайан сылыппат буолан ылар уоттаах Бүлүү улуустара биирдэ чэлгийэ түґүіх эбиттэр буолбаат! Таарыйа, ыаллыы сытар нэґилиэктэр уопсай кіххі-нэмІэ кыттыґан харчыланаллар, гаастара-уоттара тупсар. Эґиилигэр «бэрэсидьиэн хоту барар» дииллэр. Тиксиигэ диэри аспаал суол тардыллан тыргылла түґэр... Кыраапыктан хаалаары гыммыт чунуобунньук сүрэх ыарыыта буолар, мілтіх, сатаан үлэлээбэт, дьаґайбат дьону устуталаан иґэллэр. Каадыр буґар-хатар, тугу да тулуппат үлэґит біҕі үүнэн тахсар.

Илин ЭІээргэ инвестиция тардар туґугар массыынанан айанныырын сібүлүүр В.Путин кыраапыгар Саха сирин киллэртэрэбит. Саґархай «Лада-Калина» Сибиир суолун иниспиэксийэлээн МагадаІІа ааґан иґэн Илин ЭІээр улуустарын таарыйар. Олигарх Дерипаскаларга, Потаниннарга «суол оІоруутугар, инфраструктура тэрээґинигэр инвестиция уга охсуІ» диэн сорудах бэриллэр. Ону кытта Арассыыйа Москубаттан МагадаІІа тиийэ уу долгуйбат суоллана түґэр. Бу кэпсээн тіґі да үгэ-хоґоон курдук буоллар, маннык буоллаҕына Арассыыйа, Саха сирэ аҕыйах сылынан киґи билбэт гына сайдыахтарын сіп курдук хартыына тахсан кэлэр. Сонньуйаҕын эрэ.

...Бэрэсидьиэн Д.Медведев Киевскэй вокзалга сылдьан баран, Домодедово терагын түмүгүнэн улахан дуоґунастаах тойоттору, бэл, урут ким да тыыппат ФСБ-гар тиийэ уураталаата. Ґс хонугунан Москубаҕа, Санкт-Петербурга барытыгар анал тэриллэри туруорарга сорудахтаата. Ону, чахчы, толорбуттар. Аэропортарга, вокзалларга, метроҕо сүүстэн тахса тэрили була охсон туруорбуттар. Д.Медведев оптуорунньукка ыыппыт мунньаҕар кэлэн дакылааттаатылар. Бу мунньахха Арассыыйаҕа аан бастаан террору утары ыстандаарт наадата иґилиннэ. Оччоҕуна киґи олоҕор куттал суоґуо суох этэ.

Олоххо барытыгар ити суолу тутуґан, Саха сиригэр олох үрдүк таґымын мэктиэлиир ыстандаарды сокуонунан олохтуур тоҕо кыаллыбатый? Оннук дьаґал ылылыннар, іріспүүбүлүкэбитигэр дьону бу ыстандаардынан олорорго үірэтэр, салайаачылартан ону ирдиир саІа сыґыан олохтонуох этэ.

kyym.sakha.ru
21.02.2011 13:23 | оригинал статьи | просмотров: 19755