Аны күһүн Сахабыт сиригэр Духуобунас кэнгириэһэ буолуоҕа. Онуоха диэри духуобунаспыт туругун туһунан элбэх кэпсэтии, биир уопсай өйдөбүлгэ аҕалар ырытыһыы барара сылыктанар. Ол эрээри, бу кэнгириэс күһүн, быыбар иннинэ буолара соччото суох. Саҥа олоҕуран эрэр мөкү үгэһинэн, олус хойуу «бэлитиичэскэй кырааскаланан» салыннарыан сөп.
Ыйааһын хараҕар – өрөспүүбүлүкэ кэскилэ
Быыбар быыбарынан... Ол эрээри быыбарга национальнай боппуруос хайдах туһаныллара дьону долгутар. «Арассыыйа гражданина диэн кимий, нуучча култууратын оруола, кыра омуктар миэстэлэрэ, регион уонна киин, өрөспүүбүлүкэлэр дьылҕалара» уо.д.а. уталытыллыбат боппуруостар хоруйу эрэйэллэр. Манан сибээстээн, Духуобунас кэнгириэһигэр бэрэсидьиэммит Е.Борисов Уфаҕа туруорсубут боппуруостара илдьиритиллэн, өрөспүүбүлүкэ дьонун уопсай көрүүтэ буолан дойду былааһыгар тахсар таһымнаналлара эрэйиллэр. Аны туран, ол боппуруоһу Госдуумаҕа барар дьокутааттарбыт, баартыйаларыттан тутулуга суох, туруорсуохтаахтар. Бу боппуруоска уустук, өйдөммөт элбэх. Холобур, бу күннэргэ Татарстаҥҥа икки нуучча уобалаһын холбоон «Казанскай кыраай» диэни тэрийэ сатыылларын туһунан татаар официальнай Интэриниэтэ иһитиннэрэр.
Ити барыта духуобунаска иэҕиллэн тиийэн кэлэр. Ыйытыы элбэх. Хас эмэ тыһыынчанан сыллары быһа сааһыланан кэлбит төрүт духуобунаспытын утары «аныгы харчы үйэтин духуобунаһа» үөскээн эрэр курдук. Холобур, былыр духуобунаһы сээркээн сэһэннэр, ытык кырдьаҕастар тутан кэлбит эбит буоллахтарына, билигин «ээ, ол оҕонньор диэхтээн» диэн буолуо. Саха тылын үөрэтиини күргүөмнээн туруорса сатаан эрэйдэнэбит да, «ону аны оскуола бэйэтэ быһаарар» диэн буолан соһутан өлөрө сыста. Олоҥхобут «шедевр» дэммитэ да, онтубут «Абрамович баайын чиэппэрин» курдук элбэх харчы бэрилиннэҕинэ эрэ сайдар диир дьон бааллар. Кырдьыгынан эттэххэ, сылын аайы ыытыллар «Олоҥхо ыһыахтара» атын ыһыахтартан туох уратылаахтарын билэр киһи кэмчи. Баҕар, ороскуота элбэҕэ эрэ буолуо. Саха итэҕэлин күүһүрдэ сатыыбыт да, аньыы-хара оҥоһуллара аҕыйаабат.
Хаппахчыга төһө өр хатыахпытый?
Духуобунас – улахан, киэҥ өйдөбүл. Оттон бүгүн Духуобунас түмсүүтүн иннинэ буолуохтаах Хомус кэнгириэһинэн сибээстээн, хомус бүгүҥҥү туругун туһунан үллэстиэҕи баҕарыллар. Мөккүөрдээҕин мөккүөрдээхтэр.
Хомус – өрөспүүбүлүкэ аан дойдуга биллэр биир брендэ буолуон сөп. Ол суолтатын, сыанатын бары өйдүүбүт. Билигин «хомуспутунан аан дойду 6,5 млрд дьонун хайдах абылыыбытый?» диэн ыйытык турар.
Итинник дииргэ төрүөт баар. Санаан көрдөххө, ыраах Сибиир түгэҕэр хомуска кутун туттарбыт саха диэн омук олороро кими баҕарар дьиктиргэтэр диэн саныыбыт. Ол эрээри, Норвегияҕа, Германияҕа, Австрияҕа хомуһунан кими да соһуппаккын, бэйэлэрэ маҕаһыыҥҥа атыыланар хомустаахтар.
Былыр сахаларга туспа хомус култуурата үөскүү сылдьыбыта чахчы. Урут мин ийэм араадьыйанан хомустуулларын истэ-истэ: «Аныгы хомусчуттар тугу да сатаабаттар. Былыргы дьахталлар тугу туойаллара тыла кытта иһиллэр буолара. Хонууга мустан олорон хомуһунан арааһы, тапталы туойса-туойса, дьээбэлээхтэн, окко төкүнүйэ сылдьан быардара быстыар диэри күлэллэрэ», – диирэ. Ону итэҕэйэбин. Оннук хомуһунан туойса, кэпсэтэ сылдьарбыт буоллар, кырдьык, дьону соһутуо этибит.
Ити курдук, култуурабытыгар сүтэрбиппит элбэх. Былыргы сахалар туойсан кэпсэтэллэрин атын омуктар элбэхтик сөҕөн суруйбуттара. Суруйааччы В.Г. Короленко Аммаҕа сыылкаҕа олорон ити туһунан элбэҕи суруйбута. Кини арыт «бу туох ааттаах хара сарсыардаттан ырыа-тойук буолла диэбитиҥ», эрдии-ойох бэйэ-бэйэлэрин туойсан этиһэ сылдьар буолалларын сөҕөр эбит. Бу бүгүҥҥү сахалар тустарынан тугу суруйуохтарын билбит суох.
Мин «хомус биһиэхэ ханна да тэҥэ суох сайдыылаах» диэн киһиргиир санаалаах Москубаҕа тиийэн соһуйдум. Онно Дьокуускайга Иван Шамаев оскуолатын бүтэрбит Николай Соболев диэн эдэр нуучча уола Арассыыйа киин куораттарыгар хомуһу сайыннарыыны иилии-саҕалыы сылдьар эбит. Бу уол хомуска оонньуур, саха уустара оҥорбут хомустарын бырапагаандалыыр, атыылыыр. Ол эбэтэр, хомуһу кэмиэрсийэ, биисинэс таһымыгар таһаарбыт. Бэйэтин айаҕын ииттэр – ол аата сайдар кыахтаах. Москубаҕа хомус атыылыыр маҕаһыыннаах, атын 3 куоракка, Белоруссияҕа, Казахстаҥҥа эмиэ атыылыыр. Интэриниэккэ «Хомус.ру» (khomus.ru) олус үчүгэй саайт арыйбыт. Атыылыыр хомустарын хаартыскаҕа киһи сөҕөр гына үчүгэйдик түһэрбит. Манна атыыланар араас омук хомуһун тыаһын биир-биир ылан истэн талаҕын. Каталогар саха, алтай, нуучча, Венгрия, Кытай, Тува, Хакасия, Вьетнам, Непал хомустара бааллар. Онтон саамай сыаналанара – саха хомуһа, уустугуттан көрөн 8 тыһ. солк. тиийэр. Венгрия, Непал хомустара – аҕыйахтыы мөһөөхтөөхтөр. Уустар ааттара-суоллара суруллар, кимнэрэ-туохтара быһаарыллар. Хомус кыра кээмэйдээх буолан, почтанан сурутан ылыахха сөп.
Н.Соболев бу курдук бэстибээл тэрийэр таһымҥа 7 сыл устата дьарыктанан тиийбит. Боростуой атыыһыт буолбатах, хомуска оонньуур үс киһилээх «Турбодзен» диэн бөлөхтөөх. Кини «сыралаах үлэм түмүгэр Арассыыйаҕа хомуска интэриэс олус күүһүрдэ, хомус сыаната 10-ча тыһ. тиийэн эрэр» диир. Ордук кэнники биир-икки сылга.
Инньэ гынан, Саха сириттэн, «Хомус – биһиги төрүт баайбыт» диир дьонтон тутулуга суох, харчылаах улахан хамсааһын үөскээн эрэригэр биһиги хайдах сыһыаннаһабыт?
Биир өттүнэн, хомус Саха сирин брендэ буоларыгар баҕарабыт. Ол үлэбит биһигиттэн биир-биэс солкуобайы эрэйбэккэ эрэ оҥорулла сылдьарыттан үөрүөххэ эрэ сөп курдук. Хаһан биһиги Дьокуускайтан орҕостон тиийэн, итиччэ элбэх дьону хомуска угуйуохпутуй? Ким онон дьарыктаныай? Туох да диэбит иһин, «тоҕо биһиги хомуспутун биһигиттэн ыйытыга суох дьаһайа сылдьаҕыт?» диэн туорайдаһан да туһа тахсыбат туругар тиийбит дьон бааллар эбит.
Ырыынак ирдэбилинэн көрдөххө, илиинэн оҥоһуллубут табаар барыта «эксклюзив» диэн сыаналанар кэмигэр, биһиги уустарбыт оҥоһуктара тоҕо атын омуктарга атыыланыа, ааттара ааттаныа суохтааҕый?
Тыа сиригэр уус эйгэтэ үөскүүрүгэр (ол хомус оҥоһулларыгар да буоллун), үлэ миэстэтэ тахсарыгар биһиги тугу оҥордубут, туһалаатыбыт? Бүлүү Хампатыгар оскуола оҕолорун хомус охсорго үөрэтэр соҕотох хомус ууһун оскуолаҕа эбии үөрэтиини «оптимизациялаан» ууратан кэбиспиттэр этэ. Бу аҕыйах тыһ. солк. кэрэйэн. Маннык сыһыаннаах олорон хомуһу дуу, тугу дуу, хайдах бренд оҥорон тарҕатабыт?
Билигин былыргы уустарбыт оҥоһуктарын түмэллэргэ эрэ көрөн сөҕөбүт. Сөптөөх өйөбүл үөскээтэҕинэ, бу дьарыктара айахтарын хааччыйар буоллаҕына уустар элбиэхтэрэ этэ. Эбэтэр бэйэбит ити биисинэһи кыайыахпытын, элбэхтик сүүрүөхпүтүн-көтүөхпүтүн наада.
Саха хомуһун быһыытын-таһаатын, көстүүтүн уо.д.а. атыттар күрэтэн ылбаттарын курдук патенныыр наада. Ону да, билиҥҥэ диэри ким да былдьыы илик буоллаҕына. Хомуска интэриэс улааттаҕына, бу хомуспутун атын «сокуоннай хаһаайынтан» көҥүллэтэн, харчы төлөөн оҥорор балаһыанньаланыахпыт. Сатыыр киһиэхэ «катанка» боробулуоханы төгүрүтэн бууттуур, эрбииттэн тыл быһар уустуга суох буолуо. Оттон аҥаардас айаныгар 50-60 тыһ. солк. ороскуотуран туран Дьокуускайга хомус атыылаһа кэлэр баҕалаах дьон суох. Онон кэнгириэскэ уустарбытын эмиэ дьоһуннаахтык көрдөрүөҕүҥ, кыратык кыаҕыралларыгар көмөлөһүөҕүҥ. Дьиҥинэн, Москубаҕа Христофоров, Бурцев, Прокопьев, Эллясин, Мандаров, Чомчоев, о.д.а ааттара ааттанара, үлэлэрэ харчыга турара туох куһаҕаннааҕый?
Билигин саха быһаҕа көҥүл ылан, дьон туттартан киэргэл быһахха диэри атыылаһар буолан, бу эйгэ олус сайынна. Сылга хастыыта да дьаарбаҥка, быыстапка буолар. Онно Дьокуускай эр дьонун аҥаара, эрэбил, сылдьыбыта буолуо. Хомус тоҕо оннук буолуо суохтааҕый?
Манна диэн эттэххэ, судаарыстыба урбааны өйүүр үбэ халтайга, Кытайтан таҥас таһыытыгар кутуллара – көстөн турар сыыһа. Дьиҥинэн, чугас баар оҥорон таһаарааччыны өйүөхпүтүн сөп этэ. Уустары өйүүр анал бырагыраама оҥоһуллара буоллар, тыаҕа элбэх үлэ миэстэтэ тахсыа этэ. Анал дьарыктаах киһиэхэ үчүгэй уһанар дьиэ, аныгы тэрил баара кини кыаҕын, статуһун да үрдэтиэ. Көрөргүт курдук, биһиги нэһилиэктэрбитигэр охсуллубут хомустар соҕуруу атыыга бараллар. Иккиһинэн, тимир ууһун дьиэтэ улууска, нэһилиэккэ дьон мустар олох киинэ, духуобунас түһүлгэтэ буолуон сөп.
Аан дойдуга уратыны, дьиктини булан атыылаһыан, туох эрэ уратынан, ол иһигэр хомуһунан оонньуон баҕалаах дьон баара чахчы. Ону туох да тохтоппот. Оннук дьон харчылара биһиги уустарбыт үгэстэрин тилиннэрэргэ инвестиция буоллун ээ.
Биир өттүнэн «саха хомуһа тыытыллара сатаммат, ырааһынан хаалыахтаах» дииллэрин өйдүөххэ сөп. Ол эрээри, саха куттаах дьон эрэ өйдүүр өттүн ырааһынан хаалларан туран, ырыынак усулуобуйата эмиэ учуоттаныахтаах. Үтүгэни хаһа олордоххуна хаалан хаалыаххын сөп.
Бэл, хомусчуттар мустар тэрээһиннэрин да көрдөххө, биһиги соҕурууҥҥу дьону кытта өйдөспөппүт элбэх. Кинилэр биир интэриэстээх дьон «тусовкатын» бэрээдэгинэн мустар эбит буоллахтарына, биһиги – кэнсиэр, мунньах. Аны туран, Москуба хомусчуттарын түмсүүтүгэр арыгы, наркотик суох. Онно «чөл куттаах дьон эрэ хомуһунан дьарыктаналлар» диэн сокуоннаахтар. Интэриниэт үйэтигэр хомус култуурата «үгэс буолбут» уонна «аныгы тэтим» диэн икки хайысханан сайдара наада быһыылаах. Оччоҕуна эрэ баһылыыр-көһүлүүр оруолбутун тутан хаалыахпыт, ыччаппытын сыһыарыахпыт.
Хомус кэнсиэргэ эрэ анаан буолбакка, былыргы курдук, мэлдьи илдьэ сылдьан бэйэҕин эмтэнэр, санааҕын сынньатар олох уобараһыгар, истиилигэр төннүөхтээх. Хомус тоҕо таҥас, көстүүм киэргэлэ буолуо суохтааҕый, оонньоотоххо – үстүрүмүөн, төттөрү уктахха – киэргэл.
Хомус бырапагаандатыгар саҥа ньыманы көрдүүр, элбэтэр наада. Холобур, хомус тыаһын атын омук уйулҕатыгар сөп түбэһиннэрэн (аҥаардас «оһуокайы» оонньоон ырааппаккын) суотабай төлөпүөн тыаһын муодата оҥордохпутуна да, аан дойдуга ыраатыннарыах этибит.
Аан дойду попсаттан, арҕааҥҥы ырыаттан салҕан саҥа тэтими көрдүүр. Онон, хомус аан дойдуга сэҥээриллэн эрэринэн, хомуһу үҥкүү муусукатын хайысхатыгар киллэриэххэ баара... Аныгы акустика, электроннай үстүрүмүөннэр көмөлөрүнэн, олус күүстээх, атын хамсаныылаах тэтим тахсыан сөп этэ. Сорох дойдуларга оннук баар да буолан эрэр дииллэр. Гитара оннугар хомус киэҥ диапазоннаах муусукатын барабаанныын дьүөрэлиир, ама, кыаллыбат үһү дуо.
Кэнгириэс спонсора «Ямаха мюзик» хампаанньа бэйэтин кыаҕын туһанан итинник ethno-dance, khomus-dance диэн саҥа үҥкүү тэтимнэрин айан аны сайыҥҥа диэри компакт-диискэ таһаарара буоллар. Сайын хомус дискотекаларын эдэр дьонунан тэрийтэриэххэ сөп. Дьэ, ол чахчы сонун, ураты көстүү буолуох этэ. Билигин эдэр дьон Америка дьадаҥы ньиэгирдэрэ айбыт брейк-данстарыгар, рэптэригэр сүгүрүйэллэр, бүтүн хамсааһыннары тэрийэллэр. Хомус тула ыччаппыт омугун аатырдар хамсааһыны тэрийдин ээ.
Маны кыайа тутар кыахтаах дьон бааллар. «Айархааннар» диискэлэрэ ханна да былдьаһык. Оннук дьон өссө да элбэхтэр. «Кытаатыҥ» диир буоллар, ыччат оргуйа сылдьар фантазията итини кыайыа этэ. Билигин «олоҥхо эйгэтэ тиллэр кыаҕа суох» диэн бириигэбэр курдук хаҕыстык этэн кэбиһэбит, «төрүт үгэс» эрэ дии-дии олордохпутуна хомуспут эйгэтэ эмиэ сүтэн-оһон хаалыан сөп. Онно сөбүлэһэҕит дуо?
Хомус кэнгириэс-бэстибээлэ 20 сыллааҕыта өрөспүүбүлүкэни улаханнык сэргэхсиппитин, ыалдьыттары соһуппутун курдук, быйыл эмиэ киэҥ далааһыннаах, дирбиэннээх-дарбааннаах тэрээһин оҥоһуллара наада. Мүччү тутумуох баара...
... Аны сайын Хомуспут олох уустугун, дьайын-дьаһаҕын барытын ньылбы ыраастыыр, Үрдүкү Айыылар сыламнарын тардар, айар-тутар үлэҕэ көҕүлүүр, сырдыкка-кэрэҕэ таһаарар үтүө тэрээһинигэр бука бары кыттыһыаҕыҥ.
Хомуһу кытта – сайдыыга, кыайыыга, кэрэ кэскилгэ!
Комментарии
Сообщение:
Отправить Отмена