Тыа үлэһитин ис туруга, өйө-санаата чуолаан «бу миэнэ, бэйэм киэнэ» диэҥҥэ тирэҕирэр. Булбута муннун анныгар буоларын сөбүлүүр. Онон кэтэх хаһаайыстыбаны ордорор. Ыстатыыстыка этэринэн, саха алааһынан тарҕанан олорор кэмигэр муҥутуур элбэх сүөһүнү ииттэ сылдьыбыт. Билигин да, үөһэттэн ыгыыны-түүрүүнү, «сыанан амаҕаччылаан» холбооттуу сатааһыны да билиммэккэ, сүөһү баһыйар өттө кэтэх бас билиигэ турара даҕаны элбэҕи этэр.
Ону ол диэбэттэр, чунуобунньуктарбыт «холбоһуҥ да сабаас» диэн кэлиилии кэбэллэр. Тыа дьонун холбооттоон баран, оччотооҕу былаас талбытынан дьаһайа олорбута охсуулааҕын билэбит. Ону күннээн олорбут сопхуос биирдэ үрэл гыммыта да дьэҥкэтик көрдөрбүтэ. Ханнык баҕарар дуоһунаска умньаммыт киһи туох барыта киниттэн тутулуктаах буолуон баҕарар. Сир эргийэр киинигэр кубулуйуон саныыр. Ону тохтотоору, аан дойду чөмчөкөлөөхтөрө былаас үллэстиитин, бэйэ-бэйэлэрин хонтуруоллатаары, сиэрдээх буолууну хааччыйаары, дьокутааттары, суут-сокуон тэрилтэлэрин толкуйдаатахтара. Ону баара, дэмэкирээтийэ мэлигир эбэтэр ол кыайан сайдыбатах дойдутугар ити былаастар, били, бэйэ-бэйэлэрин хонтуруоллаһыахтаах, көрүөхтээх-истиэхтээх барахсаттар, силлиһэн, сибээстэһэн хаалан, норуот туһугар үлэлииллэрэ тохтуур. Экэниэмикэ сыыһа сайдан барар. Хоруупсуйа, чунуобунньук күннүүр былааһа үөскүүр. Алларааттан этии учуоттаммат эбэтэр иһиллибэт буолар. Устунан кыһалҕа чунуобунньук хараҕынан көрүллэн, саргы сатаҕайдык быһаарыллан барар...
Тыа сирин сайдарыгар сүрүн үс усулуобуйа – үлэһит көҥүлэ, кини көлөһүнэ тиллэр, оҥорбутун батарар буолуута хааччыллыахтаах. Ол биһиэхэ суох эбэтэр итэҕэс. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин үлэһитэ элбэх да, туһа суох. Тыа үлэһитэ тугу оҥоруохтааҕа барыта кинилэртэн көҥүллээх эрэ буоллаҕына үбүлэнэр бүрүкүрээтийэтин олохтоон, киһи дэбигис сатаан ситиспэт буолбута ыраатта. Министиэристибэ холлоҕосторун (лабириннарын) хайдах муммакка туоруурга сүбэлээтиннэр диэн, Өссө «Сүбэлиир киин» диэн тэрилтэни үөскэппиттэрэ. Бу Киини буларга эмиэ ыйар тэрилтэ наада буолсу.
150 сыллааҕыта крепостной бырааптан босхолуур Манифеска Александр II ыраахтааҕы илии баттаан турар. Ол – кумааҕыга эрэ хаалбыта. Бааһынайы суолтатыгар эрэ босхолообута. Соторутааҕыта дойду бэрэсидьиэнэ Д.Медведев ол Манифеһы санаан туран: «Биһиги көҥүл киһиттэн куттаныа суохтаахпыт. Көҥүл эрэ киһи айымньылаахтык үлэлиир кыахтаах», — диэтэ. Ити чуо биһиэхэ анаммыт курдук.
Киилэ үүппүтүн “иһэ үлүннэҕинэ” 30 солк. тутар буоллулар. Маны чунуобунньук «үрдүк сыана» диэн ааттыыр. Ити – остолобуойга биир ыстакаан чэй ортотунан 15 солк. кэмигэр!
Оҥорбуту батарыы эмиэ элбэх тупсарыыны ирдиир. Улуустааҕы астыыр кииннэр тыаҕа баар үүт собуоттарын көмөтүнэн туталлар. Олору ким да үбүлээбэт. Үлэлиир ороскуоттарын тутар үүттэриттэн аахсаллар. Онон үүт сыанатын «көҥүл быһааран» дохуоттанарга тиийэллэр.
Эт да киэнэ эрэдээктээх. Улууска биир кыра кыамталаах буойунаҕа тыыннаахтыы ылан баран, хас эмэ күн туруораллар. Аһаабат сүөһү ыйааһынын түһэриминэ. Сыанатыгар оҕустардаҕыҥ ол. Эбэтэр эти куорат ырыынагар киллэрдэххэ, намыһах сыанаҕа атыылаһыахтара, бас быстар сыанатыгар атыылыахтара.
Батарыы боппуруоһун судаарыстыба илиитигэр ылара наада. «Роспотребнадзор» көрүүтүгэр сылдьан буоллун.
Тыа сирин сайыннарыы бырагыраамата, омос көрүүгэ, үлэһити төгүрүччү өйүүр курдук да, иһэ истээх. Тутар сыана син биир ороскуоту саппат. Соҕотуопканы син биир урукку тэрилтэлэр оҥорор буоллулар. Үлэһит буоллаҕына чунуобунньук «бас билиитигэр» хаалла.
Истиэххэ, олус үчүгэй: хотон бөҕөтө тутуллар. Ол ороскуотун уонунан сылларга хайдах төлөһөллөрө буолла? Бука, кыайан тахсыбат хабалаҕа киирэн эрдэхтэрэ буолуо. Тыаҕа үлэлии тахсар эдэр ыалга босхо дьиэ тутан биэриэхпит дииллэр. Эчи, үчүгэйин! Саҥа дьиэлэнэн баран, син биир тупсубат үлэҕэ умса анньыллыбыт киһи төһө өр үлэлээн, тыа сирин сайыннарыа буолуой?
Тыа сирин сайыннарыыга үөһэ ахтыллыбыт үс сүрүн хайысханы тутуспат буоллахха, төһө да атыны, ону-маны толкуйдааҥҥын, күттүөннээҕи ситиспэккин. Киһи бэйэтин туһугар буолбакка, атын ким эрэ туһугар үлэлииригэр сопхуоска усулуобуйа бөҕө тэриллибитэ: үрүйэлии устар уматык, тиэхиньикэ талбыта, саҥаттан саҥа тутуу. Ол эрээри уопсай бас билии туһугар буолан, өр барбатахтара. Аныгы чунуобунньук ол кэмнээҕи туругун эргитэ сатыыр бадахтаах. Онон аан маҥнай чунуобунньуктары бэрээдэктиэххэ баара. Маны сүрүннүүр күүс дьокутааттарбыт буолуохтаахтар этэ...
Билиҥҥи тыа боростуой үлэһитин уонна чунуобунньук икки ардыгар үөскээбит тыҥааһыны, утары турууну хайдах тохтотобут? Кэлэр быыбардарга дьиҥ норуот интэриэһин көмүскүүр баартыйатын талыахпытын наада. Биирдэ албыннаппыппыт. Биһиэхэ билигин былаас силбэһиитэ тахсыбытын улахан да бэлиитигэ суох киһи өйдөөбүтэ ыраатта. Араас албын-көлдьүн бырагыраамалартан босхоломмотохпутуна, куруук «үчүгэй үлэ» диэн албыннана сырыттахпытына, тыа сирэ, ол аата саха омук сүөгэйэ-сүмэтэ, улахан тыаһа-ууһа суох тараах иэннэнэрбит, чараас тараһаланарбыт ыраахтан буолбата ини. Манна улахан сонуну эппэтим, дьон-сэргэ эппитэ-тыыммыта, дьиҥинэн, ыраатта. Санаам тууйуллубучча, таспар таһаарбыппын баалаамаҥ. «Баҕа силэ байҕалга эмтээх» дииллэринии, баҕар, этэр санаам иһиллибитин тэҥэ, туһалаарай.
Уус Алдан Тумулуттан Ефрем Слепцов.
Комментарии
Сообщение:
Отправить Отмена
-
10.177.56.8902.04.11 16:01 Автор: Уйбаан
↑ наверхСаха киhитэ, саха ыала сылгы, ынах таба иитэн ити дьарагын тутан кэлэн онтон омук быhыытынан билинни уйэ5э тиийэн олоробут. Маннык ыар климатическай, географическай ортуннэн ыар усулуобуйа5а туруулаhан куускэ ына5ы, сылгыны сайыннаран кэлбит омук суох буолуо аан дойдуга "прирожденные тюрки-скотоводы" диэн дьиннээ5инэн аатырабыт. Ону билинни тойон хотун тыа сириттэн "нос воротят", кыбысталлар быhыылаах хантан силис тардыммыттарын, хотон диэн тылы туттуохтарын олох ба5арбаттар. "Олени" диэхтэрэ диэн ити тылы эмиэ собулээбэттэр, эмиэ кыбысталлар быhыылаах, этин сииллэрин дьэ собулуохтэрэ. Дьиэ табатын проблемаларынан правительство дьарыктаммат. Сахалары тыа5а тонуннэриэххэ наада, Правительство итиннэ куускэ дьарыктаныан наада. Оччо5о кэлэр оттугэр норуот туруктаах буолуо. Улахан капитал, мега-проектар аанаан киириилэригэр сахалары барыларын сирдэнэн, суоhу тутан далланан-хааhыланан олоруохтаахбыт. Ол кэнниттэн кинилэри кытта кэпсэтии атын буолуо. Билинни сахалар о5олорун хотонно киллэрэн улэлэтэллэрин туох эрэ накаас курдук саныыллар. Онтон аан дойдуга фермердэр хайдах курдук уоhэ сылдьаллар правительстволара сурдээхтик суолта биэрэн кинилэри харан да туора илгибэт биhиэхэ курдук. Кинилэргэ тыа улэhиттэрэ самодостаточнай кыахтаах баай дьон: америка кобвойдара, француз фермердэрэ, сыроделлара, норвегия саамилара таба этин атыылаан Европаны хааччыйаллар дьиннээх баайдар улэhит патриот дьон. Биhиги наоборот о5ону куоракка уорэттэрэн урун улэhит оноро сатааhын. Уорэх кэнниттэн уксугэр ба5арбыт улэ костубэт, сор-мун, унижение, халтай хаамыы, онтон бу о5о сордоох кыыс уол, рынокка кытайдарга, омуктарга улэлээн сордоно тураллар куннээ5инэн хамнас аахсар. Саха эдэр эр киhитэ уолаттар куоракка наhaa тyhэн сылдьаллар (морально, психологически), анардас аччыктаабат эрэ туhуттан оhуоба уорэ5э суох оттулэрэ куруусчут доруобуйаны сутэрэр ыт улэтигэр сылдьаллар, улахан ситиhии массыыналаах таксист улэтэ буолуо уонна кинилэри искусственно промышленноска сыhыара сатааhын буолар. Бу дьон суоhу ынах сылгы, таба дьарыктарын тутан сылдьаллара буоллар чыхха атын дьон буолуо этилэр. Тоhо да куускэ байбаталлар, инники оттугэр сыаллаах кыахтаах материально ой-санаа да оттунэн бо5ох дьон буолуо этилэр. Тыа дьонун уонна бэйэтэ онорон таhаарар дьону куускэ убу-харчыны кэрэйбэккэ комолоhуоххэ наада. Саха тыатыгар биhиги культурабыт, традициябыт онно сытар. Чиновниктартан куутэбит: тыа сирин оло5ун-дьаhа5ын оро тардын. Убу-харчыны онно ыытын.