Былырыын Кытай Харбин диэн куоратыгар Саха сириттэн тиийэн үөрэнэ сылдьар икки устудьуон бииргэ үөрэнэр уолларын (эмиэ саха оҕото) өлөрбүттэрин туһунан киһи куйахата күүрүөх дьулаан сурах өрөспүүбүлүкэни биир гына тилийэ көппүтэ. Ол кэннэ, биллэн турар, араас сурах-садьык тарҕаммыта. “Иккиэннэрин өлөрүүгэ уураллар үһү”, “буруйдаах уолаттары кытайдар хайыы-үйэ өлөрбүттэр” диэн дьулаан иһитиннэриилэр эмиэ иһиллэн ааспыттара.

Хас дэриэбинэҕэ, улууска тиийдэхпит аайы ааҕааччыларбыт үксүлэрэ бу дьыала ханна тиийбитин ыйыталаһаллар. Ол иһин дьыала иһин сиһилии билбэтэрбит да, онтон-мантан ыйыталаһан суруйарбытыгар тиийэбит. Буолбут аата буолбут... Ону норуоттан хайдах даҕаны кистээбэккин.

Быйыл кулун тутар 1 күнүгэр бу дьыала суута түмүктэнэн бириигэбэр ааҕыллыбыта. “Биһиги өттүбүтүттэн” төһө даҕаны кытаанах туруорсуу, кэпсэтии ыытылла сатаабытын үрдүнэн, Кытай полицията хара бастакыттан сиэрдээх силиэстийэни ыыппыт. Ол курдук, Харбиннааҕы норуодунай суут бириигэбэринэн, бастакы уол соруйан өлөрбүтэ толору дакаастанан, олоҕун устата хаайыыга сытар диэн (пожизненнай) уураахтаммыт. Оттон иккис уол – устудьуону кырбааһыҥҥа, өлөрүүгэ кыттыгаһа суоҕа дакаастанан, “уликаны” кистииргэ кыттыгастааҕын эрэ иһин (пособничество в сокрытии улик) диэн, икки сылга хаайыллар буолбут. Бу, биллэн турар, бүтэһиктээх туочука буолбатах. Бастакы уол дьоно ааһыммыттар. Онон дьыала өссө хайдах эргийэн тахсыа биллибэт.

Кытайга саха “дедовщината”

Кэлин үгүс ыччаппыт омук сиригэр тахсан үөрэнэр буолла. Бу, биллэн турар, үчүгэй. Ол курдук, 2009 сыллаахха Саша Ершов Чурапчы гимназиятын бүтэрэн Харбиннааҕы инженернэй университекка бастакы кууруска үөрэнэ киирбит. Саша англиялыы, кытайдыы эҥкилэ суох саҥарар эбит. Онон бэркэ табыллан, ситиһиилээхтик үөрэнэ сылдьыбыт. Саҥа дьыллааҕы сынньалаҥар дьонугар кэлэ сылдьан үөрэҕин олус сөбүлүүрүн, инникитин Кытайга хаалан үлэлиир былааннааҕын үөрэ-көтө кэпсээбит. Ол гынан баран биир дойдулаахтара хайдах курдук көҥүл атаҕастыылларын, кырбыылларын, харчы ыга үктээн ылалларын кэпсээбэтэх. Быһата, дьиикэй “дедовщина” ыар олоҕо онно эмиэ баар эбит.

Саша былырыын сынньалаҥын кэнниттэн кулун тутар 1 күнүгэр Кытайга үөрэнэ тиийбит. Оттон 19-с чыыһылаҕа уол сураҕа суох сүтэн хаалбыт. Төрөппүттэрэ, биллэн турар, түрүлүөн түһэрбиттэр. Бастаан утаа уол билэр устудьуоннарыттан ыйыталаһа сатаан баран, сүппүтүн туһунан сайабылыанньа суруйбуттар.

Кыраныыссаны туораан иһэн

Сарсыныгар Кытай кыраныыссатын үлэһиттэрэ Арассыыйаҕа тахсан иһэр кэмэрсээни тохтоппуттар. Били уолаттарбыт ол кэмэрсээни арыаллыырга кэпсэтэн, кыраныыссаны туораан испиттэр. Инньэ гынан, Хэйхэ куорат таһыгар харыларыттан харбаппыттар. Өскө кыраныыссаҕа кэмэрсээни тохтоппотохторо буоллар, уорбаланааччылар суоллара сойуо эбитэ буолуо. Тутуллубут уолаттартан биирдэстэрэ сонно тута өлбүт уолу кытары бииргэ үөрэнэллэрин, өлөрүүгэ быһаччы сыһыаннааҕын, өлүгү өрүскэ бырахпытын билиммит. Ый буолан баран кытай полицията Харбин куорат Сунгари өрүһүн кытылыттан эдэр киһи эттэммит өлүгүн булбут. Хомойуох иһин, бу биир дойдулаахпыт Саша Ершов өлүгэ буолан биэрбит.

Силиэстийэ тугу этэрий?!

Силиэстийэ кэмигэр биллибитинэн, бу уолаттар эмиэ Инженернэй университет бастакы кууруһугар үөрэнэ сылдьыбыттар. Г. үөрэҕиттэн үүрүллэн баран, дойдутугар төннүбэккэ, биир дойдулаахтарыгар иитиллэн “олорбут”. Саха сириттэн сылдьар устудьуоннар этэллэринэн, кинилэри үлтү түүрэйдээн, кырбаталаан харчыланан сылдьыбыт курдук.

Буруйдаах Г. Ершов Сашаны эмиэ сүгүн сырытыннарбат эбит. Үгэһинэн, хас санаатаҕын аайы кырбыы, харчытын былдьыы сылдьыбыт. Быһылаан күн Г. сиэртибэтин бэйэтин хоһугар киллэрэн эмиэ ыттыы кырбаабыт. Дьиҥнээхтик кырбыы сылдьара видеоҕа көстөр. Бу, биллэн турар, сүрүн дакаастабыл. Оттон буруйдаах бэйэтэ сиэртибэни быһылаан күн хоһугар киллэрэн өлөрбүтүн, өлүгү эттээн хас даҕаны суумкаҕа симэн Сунгари өрүскэ бырахпытын туһунан силиэстийэҕэ да, суукка да билиммит.

Иккис уол сиэртибэни кырбааһыҥҥа да, өлөрүүгэ да кыттыгаһа суоҕа видеонан толору дакаастаммыт. Өлөрүөхсүт бу уолу эмиэ сутуругун иһигэр ылан, үнтү куттаан туран хааннаах муостаны сууйтарбыт курдук. Онон иккис уол “уликаны” кистээһиҥҥэ буруйдаммыт.

Кытайга өтөрүнэн маннык ыар буруйу оҥоруу тахсыбатах эбит. Онон силиэстийэ биир сылы быһа ыытыллыбыт. Уорбаланааччылар силиэстийэ кэмигэр Харбиннааҕы изоляторга хаайыллан сыппыттар. Уорбаланааччылары төрөппүттэрин кытары биирдэ эрэ көрүһүннэрбиттэр.

Чунуобунньук аймаҕа?!

Сири-буору аннынан иһиттэххэ, сүрүн өлөрүөхсүт — Саха сиригэр киэҥник биллэр дьон чугас аймахтара (бырааттара) эбит. Онон буруйдааҕы быыһыыр сыаллаах “үлэ-хамнас, кэпсэтии-ипсэтии” ыытыллыбыт буолуон сөп. Саха устудьуоннарын силиэстийэҕэ биэрбит көрдөрүүлэринэн, Г. сылы быһа биир дойдулаахтарын “ыар сутуругун иһигэр тутан олорбута” ырылыччы ойууланан кэлбит. Биллэн турар, маннааҕы “тойоттор” өттүлэриттэн устудьуоннар бастакы көрдөрүүлэрин уларыталларын курдук дабылыанньа оҥоһуллубут үһү. Ким туһатыгар көрдөрүү уларыйыахтааҕын, бука, сэрэйэн эрдэххит.

Уопсайынан, буруй атын дойдуга оҥоһуллубут уонна өлөрүүгэ маннааҕы чунуобунньуктар чугас аймахтара уол уорбаланар буолан, силиэстийэ кэмигэр биир эмэ ыйааһыннаах иһитиннэрии киирбэтэҕэ. Барыта ылы-чып кистэлэҥҥэ тутуллубута.

Түмүк оннугар

Кытай сокуонунан киһини өлөрүүгэ хас даҕаны накаастыыр көрүҥ, ол иһигэр “смертная казнь” диэн, кырдьык, баар эбит. Бу ыар накаастабылы, биир үксүн, наркотигы атыылаан тутуллубут буруйдаахтарга тутталлар.

Манна диэн эттэххэ, өскө бу ыар дьыала биһиги дойдубутугар көрүллүбүтэ буоллар, ким хаайыллыа, ким босхолонуо биллибэт этэ. Туох да диэбит иһин, Кытай сокуона кырдьыктаах, сиэрдээх гынан баран, олус тыйыһа сөхтөрдө. Өлөрүөхсүт төһө даҕаны ыар буруйу оҥорбутун иһин, син биир кимнээх эрэ оҕолоро буолан эрдэҕэ... Хайа киһи оҕотун олоҕун бүтүннүү туора дойду хаайыытыгар ыытыан баҕарыай?! Ол гынан баран, биир үөрэрбит диэн, боростуой ыал оҕото, чахчы, буруйа суоҕа дакаастанан, икки сылга хаайыллыбыт. Биллэр биричиинэнэн буруйдаахтар, чунуобунньуктар ааттара-суоллара толору суруллубата. Иһитиннэрии хантан киирбитэ эмиэ ыйыллыбат.

Буруйдаахтар дьылҕалара хайдах буоларын ыйыталаһаары, СӨ Киһи быраабын араҥаччылыыр боломуочунайа Федора Захароваҕа киирэ сатаабыппын хотун хоһуттан үүрэн таһаарда. Боломуочунай маннык балаһыанньаҕа түбэспит дьон быраабын көмүскээбэт, хаһыат үлэһиттэрин кыратык да ытыктаабат буоллаҕына, туох дьарыктаах баҕайытай диэн ыйытыахпын баҕарабын. Мин кэннибиттэн киниэхэ устудьуон бөҕө тоҕо анньан киирдэ. Кини боломуочунай дуу, преподаватель дуу буоларын ситэ өйдөөбөтүм. Уопсайынан, кырдьыктарын булбатах, атаҕастаммыт дьон үксэ “Кыым” хаһыакка кэлэр. Мин кинилэри кытары кэпсэтэн баран, ситэри быраап дьарыктаах туһааннаах үлэһиккэ ыытааччыбын да... Хомойуох иһин, боломуочунайбыт биһиги ыыппыт дьоммутугар күттүөннээх көмөнү оҥорботоҕо. Онон боломуочунай итинник быһыытыттан киһи соһуйбат даҕаны. Бу дьыала ханна тиийбитин, тугунан түмүктэнэрин кэтээн көрүөхпүт диэн эрэннэрэбит.

Туйаара СИККИЭР.

kyym.sakha.ru
31.03.2011 19:26 | оригинал статьи | просмотров: 15886