Муус устар 4-6 күннэригэр Бүлүү куоратыгар «Биир ньыгыл Арассыыйа» көҕүлээһининэн, «Вилюйский регион – пути развития. Сайдыы суола» диэн экэнэмиичэскэй форум буолан ааста.

Маннык, Бүлүү сүнньүгэр олорор биэс улуус – Бүлүү, Үөһээ Бүлүү, Ньурба, Сунтаар уонна Кэбээйи – олоҕун-дьаһаҕын хабар, кэлэр кэскилин туһунан киэҥ эйгэни хабар уонна олус наадалаах тэрээһин аан бастаан ыытылынна. Манна СӨ Бэрэсидьиэнэ Егор Борисов, бэрэсидьиэн дьаһалтатын салайааччы Айсен Николаев, Ил Түмэн дьокутааттара, туһааннаах улуус, нэһилиэк баһылыктара, испэсэлиистэр, министиэристибэлэр, тыа сирин көхтөөх дьоно, ыччат чулуу бэрэстэбиитэллэрэ сырыттылар.

Форум чэрчитинэн үс Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун өйдөөн-санаан туран, мэҥэ таастарыгар сибэкки дьөрбөтүн ууруу буолла. Бу эргин олорор үлэһиттэр астарын-үөллэрин, рационализатордарын, урбаанньыттарын ситиһиитин көрдөрөр икки күннээх быыстапка, Бүлүү улуустарын дьоҕус уонна орто урбааҥҥа үлэлиир дьон СӨ Атыыга-эргиэҥҥэ, бырамыысыланнаска палаататын бэрэсидьиэнин кытта көрсүһүүлэрэ уо.д.а. буолла.

Бу тэрээһин суолтата сүҥкэн. Сайдыы хайысхата сөптөөх буоллаҕына, о.э. былаан олоххо киирэр, тыл дьыалаҕа көһөр түгэнигэр бу Форум устуоруйа биир кэрэ-бэлиэ чахчыта, ситиһиитэ буолан, үтүө өйдөбүлгэ кубулуйуо. Биллэрин курдук, кэнники кэрдиис кэмҥэ «дойду сайдыыта», «Уһук Илин экэнэмиичэскэй сайдыыта» эбэтэр «Саха сирин соҕуруу өттүн сайдыыта» диэх курдук, дьоҕус-дьоҕус өлүүскэлэргэ араарыллан үлэ-хамнас былаана, күүс-уох аттарыллар. Ол быһыытынан, болҕомто аны Бүлүү сүнньүгэр, онно олорор дьоҥҥо туһаайыллыбыта кэрэхсэбиллээх. Өрөспүүбүлүкэ, дойду сайдыытыгар туһааннаах кылааты киллэрсэ таарыйа, ол суотугар сайдыы мэҥэ аалыгар табыгастаахтык мэҥэстэн, үлэ күөстүү оргуйдаҕына, Бүлүү эргин олох-дьаһах тупсуо, кэскиллээх дьыала түстэниэ диэн бүөм санаа үөскүүр. Түгэни баттаһа, баар кыаҕы сатанарынан туһанан Бүлүү сүнньүгэр олорооччулар, эппиккэ дылы, «үрүҥ харахтарын өрө көрөн», туһааннаах түөлбэ экэниэмикэтэ эмиэ бигэ тирэхтээх буолуутугар ылсыахтарын наада.

Бүлүү эбэ барахсан хонноҕор-быттыгар хорҕото сытар баайа – алмааһа, үрүҥ, кыһыл көмүһэ, таас чоҕо, кварцтаах кумаҕа, аал уот амарах сылааһын солбуйар күөх төлөн гааһа, углеводородун саппааһа балай эмэ. Кирпииччэ оҥорорго, суолу тутарга сөптөөх матырыйаал да дэлэй. Хайа уонна тутуу маһа сыттаҕа. Дьэ, маны барытын сатаан дьаһанан, сиэрдээхтик туттан, маанылаах айылҕабытын харыстаан, сөпкө тэринэн, экэниэмикэҕэ туһалыыр гына эргитэр сорук турар.

Кэпсэтии салааларынан арахсан барда. Төгүрүк остуол тэрилиннэ. Оттон Форум пленарнай мунньаҕын СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Павел Маринычев тэрийэн ыытта. Киирии тылыгар «Бүлүү региона СӨ социальнай-экэнэмиичэскэй сайыннарыыга туһуламмыт уһун болдьохтоох хайысхаҕа суолтата» тэттик иһитиннэриини оҥордо. Санаттахха, бу биэс улууска өрөспүүбүлүкэ уопсай нэһилиэнньэтин 11 %-на олорор. Үүт 28 %-нын ыыллар, сүөһү 28.8 %-на бу түөлбэҕэ баар.

П. Маринычев кэнники биэс сылга уон тоҕус социальнай эбийиэк киирбитин (о.и. 11 оскуола), Бүлүү суола тутулларын, кэнники биэс сылга дьоҕус уонна орто урбаан эргиирэ 20 %-ҥа диэри үрдээбитин санатта. Уон сыллааҕыта, сүрүннээн, тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанан олорбут эбит буоллахтарына, бырамыысылыннас диэки хамсааһын биллэ тахсан эрэрин эттэ. «2030 сылга диэри СӨ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыта» бырагыраама бырайыага оҥоһуллубутун, ол Ил Түмэн көрүүтүгэр киириэҕин этэн аһарда. Онон 2030 сылга тиийэн, баалабай оҥорон таһаарыыны үс бүк үрдэтэр, олох олоруу орто кээмэйин 73 сааска тиэрдэр сорук турарын кэпсээтэ. Итэҕэһи-быһаҕаһы да тумнубата. Ол – суол-иис куһаҕана, олорор дьиэ хаарбахтыйыыта, үлэтэ суох элбэҕэ, уот ситимэ эргэрбитэ уо.д.а. Уопсайынан, инфраструктура өттүгэр силиги ситэрии хара баһаам. Бүлүү суола оҥоһуллан, М36 тыраассаны кытта ситимнэһэн, сиринэн айан Арассыыйаны кытта холбуур «хорук тымыр» суолугар кубулуйуохтаах эбит.

* * *

«Якутскэнерго» салайааччыта Олег Тарасов өрөспүүбүлүкэ энергетическэй ситимин Иркутскайдааҕы уот ситимин кытта холбуур буолбуттарын, ол икки өрүккэ табыгастааҕын кэпсээтэ. Киэҥ сиринэн тайыыр сиргэ уот лииньийэтин тардыы, ону көрүү-истии ночооттооҕун санатта. Хата, ИСТА турбата тардылларыгар мэҥэстэн, иркутскайдары кытта ситимнэһэрбитин ситиһии быһыытынан сыаналаата.

Түгэн тосхойбучча Сунтаар баһылыга В. Тихонов, дьокутаат А. Уаров куолаан, саҥа подстанция, лииньийэ оҥоһуллубутугар төһө да махтанналлар, уот кыһалҕатын туруорсан көрдөллөр, эрэҥкэдитэр саҥа иһиллибэтэ. Үп тиийбэт... Арай бырайыакта оҥоруҥ, инвестбырагыраамаҕа киллэриигэ үлэлэһиҥ диэн буолла. Туруорсар дьон быйыл Сунтаарга 3-4 чаас уот барбытыгар саппаас диисэл суох буолан, улахан куттал буола сылдьыбытын эттилэр. Арай ити тымныы оройугар түбэспит буоллун?! Сайдыыга эрэллээх сэгэйэн олорбут киһиэхэ тыын суолталаах уот тэрилтэтэ ночооттоох олорорун, чугастааҕы кэм иһинэн уотунан хааччыллыыга тупсуу тахсыбатын истэр туох аанньа үһүнүй. Холобур, Өлүөхүмэҕэ, Сунтаарга үрдүк күүрүүлээх уот тардылынна, уотунан сылытыы холбонно диэн «алакыы» дэгэттээх айхал-уруй буолбуппутун умна иликпит. Оттон дьиҥ олоххо, баһылык бэлиэтээбитин курдук, ол ситиһиини боростуой уйбаан-маарыйа этинэн-хаанынан илэ билэ, туһана илигэ хомотор. Билиэ да эрдэлик быһыылаах. Төрүөтэ – тэрилтэ хоромньута улахан, уот баҕанатын 60 % — хаарбах. Хардарыта субсидиялаһыы (перекрестное субсидирование) тохтообут, тарыып суотугар олоруу саҕаламмыт.

Ол эрээри букатын курутуйар эмиэ табыллыбат. Аны үлэ иккис хаттыгаһа салҕанан, уот ситимэ аны Ньурба туһаайыытынан барыа үһү. Онон эмиэ «Москуба биирдэ тутуллубатаҕа» дииргэ тиийэбит. Арай Кириэстээххэ саҥа подстанция, Хампаҕа, Элгээйигэ уонна Сиэйэҕэ подстанцияны саҥардыы былааннаммыта сэргэхситтэ. Бүлүү баһылыгын солбуйааччы А. Иванов ГЭС-кэ сыһыаннаан куттал суох буолуутун чааһа хайдаҕын сэҥээрдэ. Саяно-Шушенскайдааҕы иэдээни санатта. Онуоха 8-ка тиийэр бааллаах сир хамсааһынын да тулуйар диэн уоскуттулар. ГРЭС-2 Кыһыл Сыырга тутуллуох курдук буолан баран, уопсай сүбэ түмүгүнэн Дьокуускайга түстэниэх буолбут үһү.

Бэйэ бэнсиинэ –

саныахха астык

«ЯТЭК» ААУо генеральнай дириэктэрэ Игорь Демидов салайар тэрилтэтэ Бүлүү улуустарыгар 2016 сылга диэри ыытыахтаах үлэтин иһитиннэрбитэ чэбдик салгын тэҥэ буолла. 800-чэ үлэһиттээхтэриттэн 650-на Кыһыл Сыырга олорор эбит. Онон бу бөһүөлэги кини сайдыытыгар быһаччы үлэлэһэбит, эбээһинэспит диэтэ. Быйыл оскуоланы бүтэрэр уон оҕону туһааннаах салаа идэтигэр үөрэттэрэ ыыталларын, бу саҕалааһын табыгастааҕын көрдөрдөҕүнэ, Бүлүү эҥээрдээҕи оскуолалар баҕалаах оҕолорун сыыйа-баайа үөрэттэрэр былаан баар диэтэ. Каадыры бэлэмнээһин – инникини көрүү.

Кыһыл Сыырга гаас конденсатын таҥастыыр комплекс бырайыактанан, 2012 сыл үһүс кыбартаалыгар үлэҕэ киириэхтээх. Оттон 2013 сылга ЕВРО-4, ЕВРО-5 хаачыстыбаҕа эппиэттиир «высокооктановай“ бэнсиини оҥорууга киирсэр бигэ санаа үөскээбит. Өссө GTL технологиялаах мотуор уматыгын оҥорууга ылсыахтара.

Тэрилтэ кэлимсэ сайдан иһэр, аан дойду таһымыгар тахсарга суоттанар, онтон үөрэбит эрэ. Ол курдук, гаастан 40 тыһ. т тиийэ мотуор уматыгын оҥорор собуоту тутар, бэнсиини икки бүк элбэтэр соруктаахтарын сырдатта. Быһата, гаас хостооһун улаатыннарыы уонна хаһыллар сир араҥатын дириҥэтии былааннанар. Бу экология өттүнэн куттала суох буолан, лаппа ордук. 130 т «высокооктановай» бэнсиин, 24 тыһ. убатыллыбыт гаас оҥоһуллуохтаах. Тиһэҕэр өрөспүүбүлүкэ наадыйыытын толору уйунар кыах олохтонуохтаах.

Биллэн турар, хостооһун кээмэйэ улааттаҕына, сыаната түһүө дуо диэн ыйытыы үгүс киһини сэҥээртэ. Онуоха: «Суох, түспэт», — диэн кырдьыктаах харда ол-бу эргитиитэ суох этилиннэ. Ол оннугар хаачыстыбата тупсуо, айылҕаҕа туох да охсуу суох буоларын ситиһиэхпит диэн буолла. Кырдьык, үп-харчы үлэҕэ, саҥа технологияны киллэриигэ, быһата, кэлиэхтээх барыска туһуланар буолан, сыана сонно чэпчииригэр бастаан утаа эрэҥкэдийбэт ордук. Оҥорон таһаарыыга угуу – ырыынак сүрүн ирдэбилэ.

Бэлэми кэтэһиэҥ

— мэлийиэҥ

Маны таһынан бу күн Бүлүү улууһун оҥорон таһаарар күүһүн сайыннарыы туһунан баһылык Дмитрий Махаров, Ньурба баһылыга Владимир Прокопьев «Саха сирин Илиҥҥи өттүн кэлимсэ сайдыыта», ХИФУ МПТИ (ф) дириэктэрэ, Альбина Голдьман «Саха сирин хотугулуу-илин өттүгэр үрдүк үөрэҕи сайыннарыы», ОДьКХ миниистирин солбуйааччы Александр Корякин «Регион сайдыытын төрүтэ – энергетическэй куттал суох буолуута», тырааныспар, сибээс уонна информатизация миниистирин бастакы солбуйааччы Марианна Никифорова «Бүлүү регионугар тырааныспар холбоһугун сайыннарыы кэскилэ», «Россервис» ХЭТ генеральнай дириэктэрэ Валерий Зигоревич «Тутуу матырыйаалын бэлэмэ, бу хайысхаҕа инновацияны киллэрии кэскилэ» диэн иһитиннэриилэри оҥордулар.

Бу Форумҥа СӨ Бэрэсидьиэнэ Егор Борисов көхтөөхтүк кытынна. Дьон санаатын, туруорсуутун истибитэ, тус санаатын, тугу ирдиирин үллэстибитэ тэрээһини биллэ сэргэхситтэ. Кини маннык тэрээһин бастаан ыытылларын, бу көрсүһүү үлэ арыллар аартыга суолталанарын бэлиэтээтэ. Быһата, бэлэми кэтэстэххэ, ас тахсыбатын, «бу мин сирим, мин дойдум, мин баайым. Олохпун бэйэм оҥостобун. Дойдум, дьонум туһугар үлэлиир, айар-тутар – иэһим. Ол үлэм мин кэнчээри кэскилим туһугар туһуланар» диэн санаанан салайтарар кэм кэлбитин бу көрсүһүү өссө төгүл бигэргэттэ.

Егор Афанасьевич «Ыччат көҕүлээһинин – Бүлүү умнаһын сайдыытыгар» диэн дьыалабыай оонньуу кыттыылаахтарын кытта сирэй көрсүһүү, кэпсэтии түмүгүнэн олус астыммытын билиннэ. Эдэрдэр санаалара уларыйан, сөптөөх суолу тобулан эрэллэрин бэлиэтээтэ. Потребительскай наадыйыыга буолбатах, үлэ оҥорон таһаарыытыгар, олоҕу-дьаһаҕы тупсарыыга сыһыаннаах туруорсуулары сэҥээрэ иһиттэ. Кини: «Олус үчүгэй өйдөбүлү ыллым. Төрөөбүт дойдугутугар үлэлиир баҕалааххытын көрдүм. Дьоҥҥут-сэргэҕит туһугар сулууспалааҥ. Оччоҕо өлөн-охтон биэриэхпит суоҕа...» — диэтэ.

Баһылыктарга туһаайан, кыах тиийэринэн ыччакка айар-тутар, үлэлиир кыаҕы биэриҥ, кыалларынан көмөлөһүҥ, өйөөҥ диэтэ. Ол курдук Оонньуу кыттыылаахтара дьыссаат иитээччитин хамнаһа кыратын, олорор дьиэ кыһалҕата, кирэдьииккэ бастакы угуллар үп көстүбэтин кыбытык этии быһыытынан биллэрэн аастылар. Егор Борисов кинилэргэ үөһэттэн кэлбит харчы көмөтө кыратын, чэпчэкитик оҥорбут карьераҥ түөрэккэйин, дьиҥ үлэ, дьаныар түмүгүнэн кыаллыбыт ситиһии, үлэ, соло үйэлээҕин аҕа, эһэ быһыытынан судургу тылынан сүбэлээбитэ быдан истиҥник иһилиннэ.

Форум түмүгүнэн көрдөххө, сайдыы хайысхата, тосхоло торумнаммыт. Сүрүнэ, ону олоххо киллэриэххэ наада. Онуоха табыгастаахтык дьаһаныы, дьаныардаах үлэ, түгэни сатаан туһаныы үөрүйэҕэ ирдэнэр. Айаҕы атан олордоххо, арыы кэлэн түспэтин тэҥэ, бэлэми кэтэһэр кэммит, бүппүт, доҕоттоор, бүппүт.

Татьяна Захарова.

kyym.sakha.ru
08.04.2011 12:34 | оригинал статьи | просмотров: 16531