Василий Яковлев-Далан олоҕун уустук кэмнэрин туорууругар, бастатан туран, кини соҕотох тапталын, холоонноох доҕорун истиҥ тапталыгар, сылаас сыһыаныгар бигэтэн уйбут буолуохтаах. Яна Викторовнаны — саха Далбар Хотуна диирбитигэр бигэ быраап баар. Кини бу күннэргэ 80 сааһын томточчу туолар. Яна Викторовна омугунан төһө да нуучча буоллар, миигин көрөөт: “Хайа, тукаам...” – диэн, уу сахалыы саҥарбыта. Онтон соһуйбут сирэйбин көрөн: “Ээ, Чурапчы буоллаҕым дии”, — диэн мичээрдээн кэбистэ.

Төрүкү

чурапчыларбыт

— Яна Викторовна, Даланы билбэт киһи, бука, суох буолуохтаах. Оттон эн бэйэҥ хантан төрүттээххиний?

— Аҕам Виктор Алехин ыраах Серафимович диэн куораттан баара-суоҕа сүүрбэлээҕэр эдьиийин батыһан Саха сиригэр кэлбит. Кэлээт, Чурапчы оскуолатыгар учууталынан ананан үлэтин саҕалаабыт. Онтон Үөһээ Дьааҥыга үлэлии сылдьан ийэбин Ольга Владимировнаны көрсөр. Итинтэн ыла кини олоҕо, үлэтэ-хамнаһа саха норуотун кытта өссө ыкса ситимнэммитэ. Сахалыы ыраастык саҥарар буолбут. 30-с сылларга Иркутскайдааҕы пединститукка баран үөрэнэр. Онно тиийэн олорор кэмнэригэр мин төрөөбүппүн. Ыарыһаҕым бэрт буолан, төттөрү көһөн кэлбиттэр. Ийэм үйэтин тухары Чурапчыга сэллик балыыһатыгар үлэлээбитэ. Дьонум оҕолорун үксүн хоту олорон төрөппүттэрэ. Аҕам: “Хоту көһөрүллүбэтэхпит буоллар, тыыннаах хаалыа суох этибит”, — диир буолара.

— Бииргэ төрөөбүт хаһыаҕытый?

— Дьонум уон оҕолоохторуттан икки игирэ эрдэ өлбүттэрэ. Аҕыс буолан хаалбыппыт. Билигин төрдүөйэх хааллыбыт. Эдьиийим Муза Викторовна – учууталлаабыта, быраатым Екатеринбурга олорор. Таня диэн балтыбытын кыратыгар Сталинградка аймахтарбытыгар ииттэрэ биэрбиттэр этэ. Кини билигин Саратовка баар. Чурапчыга Лена диэн балтым былырыын өлбүтэ.

— Сахалыы олох төрөөбүт тылыҥ курдук саҥарар эбиккин...

— Хайа, хайдах сахалыы саҥарыам суоҕай?! Төһө да Иркутскайга төрөөтөрбүн, хоту олоро сырыттарбыт, бэйэбин төрүкү чурапчыбын дэнэбин. Бу дойду сиригэр-уотугар иитиллэн киһи-хара буолбутум. Ийэм, аҕам Чурапчы томторугар көмүллэ сыталлар. Билигин да дьонум-сэргэм билсэ тураллар. Хата, түгэни туһанан, Кытаанах нэһилиэгин баһылыгар Иван Игнатьевка, оскуола дириэктэрэ Вячеслав Яковлевка уонна олохтоохторго, билиҥҥэ диэри биһигини көрөн-истэн бүөбэйдии сылдьалларыгар, дириҥ махталбын тиэрдэбин.

Тапталбыт

күүһүнэн

— Оскуоланы бүтэрбитим кэннэ аҕам миигин Дьокуускайдааҕы суолу тутар техникумҥа ыыппыта. Дьэ, хаһан да дьиэбиттэн ырааппатах киһи онно тиийэн, дьоммун ахтан, ытаан бөҕө буолбутум. Ол иһин дьонум дойдубар төттөрү таһааран кэбиспиттэрэ. Инньэ гынан Чурапчыга учууталлары бэлэмниир училищеҕа үөрэнэ киирбитим. Баһылай мин эдьиийим Музаны кытары эмиэ онно үөрэнэр этэ.

— Тапталгыт хаһааҥҥыттан саҕаламмытай?

— Баһылай аан бастаан ол Чурапчытааҕы училищеҕа үөрэнэ сырыттахпытына саппыыска суруйан ыыппыта. Мин бастаан утаа соччо аахайбатаҕым, хоруйдаабатаҕым. Оччотооҕу оҕолор кыбыстан айах атан кэпсэппэппит, саппыысканан эрэ суруйсабыт.

— Тоҕо суруйбатаххыный?

— Хара бастакыттан таптаабатаҕым ээ. Арааһа, майгым-сигилим, иитиллиим оннук быһыылаах. Оччолорго үчүгэйдик үөрэнэр оҕолору салгыы үөрэххэ ыыталлар этэ. Инньэ гынан, Баһылай 1948 с. пединститукка үрдэтинэ барбыта. Аны, онтон суруйар буолбута. Наһаа истиҥ, ураты суруктары суруйар этэ. Икки сыл буолан баран, мин эмиэ онно үөрэнэ барбытым. Дьэ, онно элбэхтик көрсүһэн кимин, хайдаҕын, этэргэ дылы, тылын-өһүн, өйүн-санаатын, быһыытын-майгытын билэн-көрөн баран, дьэ биирдэ санаабын уурбутум. Бу ааҕара элбэҕин, билэрэ-көрөрө үгүһүн. Кэпсэтэргэ олус интэриэһинэй этэ. Онтон ыла, чахчы мин киһим эбит диэн, күүстээхтик уонна букатыннаахтык таптаабытым. Кини хап-хара хараҕа, эйэҕэс куолаһа, сып-сылаас илиитэ миэхэ туохтааҕар да күндү буолбута.

— Баһылайыҥ, бука, эн тапталыҥ күүһүнэн олох уустуктарын уйбута буолуо...

— Баһылайдыын сотору үөрэхпитин бүтэрэн, сүрэхпитин холбуур туһунан кэпсэтэ сырыттахпытына “Башарин дьыалатынан” хаайыыга укпуттара. Баттахпын сууна турбутум быһыылааҕа, оҕолор киирэн: “Баһылайы тутан илдьэ бардылар... ” — диэбиттэрэ. Ол этии этиҥ эппитинии ыардык ньиргийэн иһиллибитэ. Мин ону истэн баран, эмискэ хараҕым хараҥаран хаалбыта, муннубуттан хаан кэлбитэ. Баһылайым барахсан миигин харыстаан, хаайыыга баран кинини көрсөрбүн, сурук суруйарбын кытаанахтык боппута. Маша Бучугасова диэн Афанасий Федоров (Даланныын бииргэ хаайыллыбыт киһи) кыыһын кытары кистээн түрмэҕэ тиийэн кып-кыра быыс баарынан көрөр этибит. “Суруктарбын барытын суох гынан ис...” — диэхтээбитэ. Биир да суругу бырахпатаҕым, көннөрү аатын эрэ эрэһииҥкэнэн соппутум уонна хараҕым харатын курдук харыстаан кистээн илдьэ сылдьыбытым. Ол суруктарбын күн бүгүҥҥэ диэри уура сылдьабын ээ. 2009 сыллаахха улахан кыыһым Ольга суруктарбытын булан ылан, миэхэ эппэккэ эрэ “Для тебя одной...” диэн кинигэ гынан таһаартарбыт этэ.

— Баһылай хаайыыттан босхолонон кэлбитин кэннэ тоҕо өр баҕайы кэргэн тахсыбакка сылдьыбыккыный?

— Ама да ааспытын иһин, ыарахан кэм этэ. Баһылайбын “норуот өстөөҕө” диэн ынырык дьаралыктаабыттара. Аҕам оҕонньор: “Хаайыылаах киһиэхэ эргэ тахсаары гынаҕын дуо?!” – диэн, кэргэн тахсарбын бобон кэбиспитэ. Оччотооҕу оҕо үксэ төрөппүтүн тылыттан тахсыбат ээ. Бука, иитиибит оннук буолан эрдэҕэ. Баһылайбын төһө да таптаатарбын, аккаастаан кэбиспитим. Үөрэҕин бүтэрээри, эксээмэн туттараары сылдьар этэ. Киһим үөрэҕин бүтэрэн баран, миигиттэн кыыһыран, хоту анатан үлэлии барбыта.

Мэһэй баара да...

Син биир

холбоспуппут

— Яна Викторовна, Баһылай ол кэмҥэ Нам кыыһын кэргэн ылбыта дииллэр ээ. Ол гынан баран бастакы кэргэннээҕин туһунан ханна да суруллубатах. Ити сурах олохтоох дуо?

— Дьиҥэ, маны ким да билбэт ээ. Эгэ, бэчээккэ тахсыа дуо?! Билигин кэлэн тоҕо кистээтэмий... Чэ, кэпсиим даҕаны... Миигиттэн кыыһыран Усуйаанаҕа үлэлээбитэ уонна төрүт сөбүлээбэтэх этэ. Уоппускатыгар кэлэн баран, хоту төттөрү барымаары, Нам кыыһын кэргэн ылбыт. Нам Хамаҕаттатыгар тахсан олорбуттара, иккиэн онно учууталлаабыттара. Биир кэмҥэ үөрэммит кыыспыт. Онон көрөн билэр этим. “Кэргэнин кытта бэрт мөлтөхтүк олороллор” диэн истибитим. Мин Баһылайбар чугаһаары, бастаан Үөһээ Бэстээххэ онтон Хатас оскуолатыгар учууталынан анатан үлэлии кэлбитим. Кистээн суруйсар, көрсүһэр буолбуппут. Биирдэ кэргэнэ сурукпутун булан ылан айдаан бөҕө тарпыта. Мин сурукпун обкомҥа “дьүүллээҥ” диэн ыыппыт этэ. Хата, аҕабын билэр киһи буолан миигин дьүүллээбэтэхтэрэ. Баһылайым кэргэниттэн арахсан, Чурапчыга көһөн учууталлыы барбыта. Мин ону иһиттим дуу, истибэтим дуу диэбиттии, эмиэ көрдөһөн туран, Чурапчыга анатан үлэлии тиийбитим.

— Бииргэ буолуохтааххыт, бука, дьылҕаҕытыгар суруллан турдаҕа... Хайа уонна ууну-уоту ортотунан бүөбэйдээн илдьэ кэлбит тапталгыт күүһэ сыттаҕа дии.

— Оччолорго арахсар диэн ынырыктаах дьыала буоллаҕа... Кэргэнэ өр баҕайы сөбүлэҥин биэрбэккэ сылдьыбыта. Инньэ гынан, бастаан докумуонунан холбоспокко, көннөрү холбоһон олорбуппут. Үс оҕобутугар үһүөннэригэр аҕаларын аата бэриллибэтэҕэ. Аҕата суох курдук сурулла сылдьыбыттара. Бэйэм даҕаны эдэрим бэрт буолан, улахаҥҥа да уурбакка сылдьыбытым. Хата, кэлин кэмниэ кэнэҕэс кэтэхтэн арааран абыраабыттара. Инньэ гынан, докумуонунан 1968 сыллаахха хайыы-үйэ үс оҕолоох сылдьан холбоспуппут. Оҕолорбутугар, дьэ аҕаларын аатын биэрбиппит.

— Баһылай бастакы кэргэнигэр оҕолоох дуу?

— Уоллаах үһү. Баһылай “Чолбоҥҥо” үлэлии сырыттаҕына биирдэ биир эдэркээн уол тиийэ сылдьыбыт. Кэпсэтэн баран: Кэлэ сылдьаар, билсиэхпит”, — диэн аадырыһын эҥин биэрбит ээ. Баһылай баарыгар биирдэ да кэлэ сылдьыбатаҕа. Онон көрбөтөҕүм.

— Баһылайгыныын холбоһоргун аҕаҥ син киһи эрэ буоллар көҥүллээтэ?

— Арааһа, сөбүлэстэҕэ буолуо, тугу да саҥарбатаҕа. Сыбаайбабыт күн ийэм билиитэ аттыттан арахпатаҕа, оттон аҕам саҥата суох сөҥөн олорбута. Соннук бэйэбит эрэ саҥата-иҥэтэ суох уку-суку эбиэттии олордохпутуна, таһырдьа эмискэ саҥа-иҥэ, күлсүү-салсыы бөҕө иһиллибитэ. Түннүгүнэн өҥөс гыммытым, икки сыарҕанан кэллиэгэлэрбит, дьүөгэлэрим көтүтэн кэлбиттэр этэ. Барахсаттар чэйдиир сэрбиис бэлэхтээбиттэрэ. Сыбаайбабытыгар соҕотох бэлэхпит этэ. Оттон аҕам эрэйдээх “кыыһым хаайыыга олоро сылдьыбыт киһиэхэ эргэ таҕыста” диэн санааны кытары сөпсөспөккө сыбаайбалаабыппыт эһиилигэр өлөөхтөөбүтэ.

Таптал

сааһырбат эбит

— Баһылайгыныын хас сыл бииргэ олорбуккутуй?

— Баһылайым бииргэ олорбуппут 35 сылыгар бу олохтон барбыта. Ол иннинэ уон сыл билсибиппит. Инньэ гынан, син биир биэс уонча сыл кэриҥэ “эн-мин” дэсиһэн бииргэ сырыттахпыт дии. Холбоһорбутугар хайыы-үйэ отуттаах дьоммут. Хаарыан сыллар халтай аастахтара. Олус оҕомсох буолан, элбэх оҕолонуон баҕарара. Оҕолорун, кэлин сиэннэрин кытары ураты истиҥ сыһыаннаах буолааччы. Оһуоба улахан кыыһын Ольганы кытары.

— Хас сыллаахха куоракка көһөн кэлбиккитий?

— Дьонум өлбүттэрин кэннэ, Чурапчыга кинилэр дьиэлэригэр олорбуппут. Ол кэннэ 1976 сыллаахха оҕолорбутун үөрэттэрээри, Дьокуускай куоракка көһөн кэлбиппит. Ким бэлэмнээбит дьиэтигэр кэлиэхпитий?! Дьокуускай куорат оройуонун үксүн кэрийбиппит быһыылааҕа. Баһылай барахсан хайдахтаах да усулуобуйаҕа син биир суруксуттуур этэ. Төһө кыалларынан үлэлииригэр усулуобуйа бэлэмнии сатыырым. Оҕолор да мэһэйдэспэттэр этэ.

— Сорох кэргэнниилэр бииргэ олоро сатаан бэйэ-бэйэлэриттэн хал буолан хаалар курдуктар ээ. Оттон эһиги?

— Биһиги хал буолуохтааҕар, төттөрүтүн, сыл ааһан истэҕин аайы, санаабар, тапталбыт өссө күүһүрэн иһэр курдуга. Кэлин оҕолорбут улаатан, бэйэлэрэ туһунан ыал буолбуттарын кэннэ, сайын аайы иккиэйэҕин Амма өрүс үрдүгэр Хахыйахха сайылыыр буолбуппут. Баһылайбыныын олох олорон истэхпит аайы ураты харыстабыллаахтык сыһыаннаһар буолбуппут. Олоҕун бүтэһик күннэригэр диэри миэхэ таптыырын туһунан этэр этэ. Арыт, бирээмэ саҥа холбоспут дьон курдук буолааччыбыт. Сарсыарда аайы күн тахсыыта туран, айылҕаҕа баран хаалааччы уонна күннэтэ сибэкки дьөрбөтүн үргээн бэлэхтиир буолара. Хойукка диэри соннук истиҥник, сылаастык сыһыаннаһа сылдьыбыта. Оҕолорбут ыалдьыттыы кэлэ сылдьан: “Тыый, күн аайы сибэкки бэлэхтэтэн абыраммыт түөтэҕин дии”, — диэн күлээччилэр. Таптал сааһырбат эбит. Баһылай оҕолоругар, сиэннэригэр өрүү: “Бэйэ-бэйэҕитигэр харыстабыллаахтык сыһыаннаһыҥ, эйэлээх буолуҥ”, — диэн этэр буолааччы. Бэл, кэриэһигэр инньэ диэн суруйбут этэ.

— Сибэкки диэбиккэ дылы, айылҕаҕа сылдьаргытын төһө сөбүлүүгүтүй?

— Аҕабыт айылҕаҕа сылдьан туох эрэ ураты күүс-уох ылар быһыылааҕа. Бу санаатахпына, дьонтон-сэргэттэн сылайан чуумпуга тардыһар эбит. Күһүн, саас балыктыы, кустуу барааччы. Кэлин үлэтэ-хамнаһа, суруга-бичигэ элбээн, бултуу барбат буолан хаалбыта. Аҕабыт баарына да, билигин даҕаны дьиэнэн куруук сир астыы, тэллэйдии, балыктыы диэн айылҕаҕа тахсарбытын, дьэ, туохтааҕар да сөбүлүүбүт. Мин тыаҕа тахсан таах “сүүрэн” хаалааччыбын. Баһылай бастаан утаа ситэ сатаан баран, ситтэрбэтим иһин кэлин олох даҕаны сырсыбат буолбута. Мин билигин даҕаны хаамабын. Сайын буоллун, кыһын буоллун, хайдахтаах да күҥҥэ булгуччу хааман кэлэбин. Бу билигин эмиэ хаама бараары турабын.

— Ол иһин тэтиэнэх эбиккин дии. Яна Викторовна, өссө төгүл “Кыым” хаһыат үлэһиттэрин уонна ааҕааччыларын ааттарыттан 80 сааскын туолар күҥҥүнэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин! Саха алмааһын курдук доруобай буол, оҕолоруҥ, сиэннэриҥ тапталларыгар угуттанан уһуннук, дьоллоохтук олор!

kyym.sakha.ru
11.04.2011 15:56 | оригинал статьи | просмотров: 18407