Өрөспүүбүлүкэбит бэрэсидьиэнэ Е.А. Борисов «тыа сирин дьонун олохторун таһымын үрдэтиигэ уонна тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга ыытыллан кэлбит бэлиитикэ көдьүүһэ кыратын» бэлиэтээн туран, «саҥа хайысханы тутуһан, судаарыстыба өйөбүлүн саҥа мэхэньиисимнэрин киллэрэн сайдыы сөптөөх суолун булуохтаахпыт» диэн соругу сөпкө туруорар.
Бу 2011 сылга, өрөспүүбүлүкэ тыа сирин сайдыытын саҥа Бырагырааматын ылыныахтаах. Бырагырааматтан кэлэр сылларга тыа сирин дьонун дохуота, олоҕун таһыма, тыа хаһаайыстыбатын уонна тыа сирин сайдыыта быһаччы тутулуктаах буолуоҕа.
Тыа сиригэр үлэлиир, олорор дьон бу Бырагыраама оҥоһуутугар быһаччы кыттыһан, бэйэлэрин интэриэстэрин сатаан көмүскээтэхтэринэ эрэ тыа сирин дьиҥнээхтик өрө тардар Бырагыраама оҥоһуллуоҕа.
Мин 1991 сылтан бааһынай хаһаайыстыба, производственнай кэпэрэтиип салайааччытынан үлэлиибин. Онон дьон ортотугар сылдьар буолан, өрөспүүбүлүкэ тыа сирин сайыннарыыга ыытар бэлиитикэтэ тыа сирин ыалын олоҕор хайдах сабыдыаллыырын күннэтэ көрөбүн.
Тыа сирин сайыннарыыга өрөспүүбүлүкэ бэлиитикэтэ, сүрүннээн, элбэх сыллаах бырагыраамалары олоххо киллэриинэн ыытылынна. Ити Бырагыраама үлэлээн тыа олоҕун төһө тупсарбытын бүгүҥҥү чахчыларга көрүөҕүҥ.
Ылан көрүөҕүҥ дойдум — Нам улууһун Иккис Хомустаах нэһилиэгин дьонун 2010 сыллааҕы дохуоттарын. Нэһилиэккэ 812 киһи олорор. Сүрүн дьарык – ынах, сылгы иитиитэ. Эбии дьарык — хортуоппуй, оҕуруот аһын үүннэрии. Олохтоох дьаһалта, орто оскуола, оҕо саада, балыыһа, кулууп бааллар. Икки производственнай, биир потребительскай кэпэрэтиип, аҕыс бааһынай хаһаайыстыба. Тыа сирин орто нэһилиэгэ.
Хайа да сиргэ дьон олоҕо хайдаҕын сүрүн көрдөрөөччү ыал ыйдааҕы орто дохуота буолар. Дохуотун быһыытынан дьиэ кэргэн аһылыгар, таҥаһыгар, эмтэнэригэр, оҕолорун үөрэттэрэригэр, уотугар-күөһүгэр, элэктэриичэстибэтигэр, сынньанарыгар, айаныгар уо.д.а. туттарга ыал бүддьүөтүгэр ый устата киирбит көмөнү, үбү-харчыны — барытын харчыга таһааран ааҕыахха. Ыал орто дохуотун таһыма, ол аата төһө байылыаттык олороро, хас биирдии киһитигэр ыйга ортотунан тиксэр дохуотунан быһаарыллар.
Нам улууһун 2-с Хомустаах нэһилиэгин олохтооҕо 2010 сылга биир ыйга ортотунан төһө дохуоту ылбытын ааҕан көрүөххэ. Нэһилиэк дьоно бары сыл устата ылбыт уопсай дохуоттара – 54 мөл. 600 тыһ. солкуобай. Ити биэнсийэлэри, босуобуйалары — барытын киллэрэн туран. Биир киһи сылга ортотунан ылбыт дохуота 67 тыһ. 241 солкуобай тахсар. Нэһилиэк хас биирдии киһитэ ортотунан ыйга ылбыт дохуота – 5603 солкуобай. Өрөспүүбүлүкэҕэ ыйы туоруур үп алын кээмэйэ ортотунан 9117 солкуобай. Нэһилиэк хас биирдии киһитин ыйдааҕы орто дохуота ыйы туоруур үп алын кээмэйин 61%-гар тэҥнэһэр. Аҥаарыттан эрэ ордугар.
Дьиэ кэргэн хас биирдии чилиэнигэр тиксэр дохуота 9117 солкуобайтан кыра буоллаҕына, бу ыал кыаммат, дьадаҥы ахсааныгар киирсэр. Онтон аҥаарыгар чугас дохуоттаах дьон быстар дьадаҥы (крайне бедные) ахсааныгар киирсэллэр. Тыа нэһилиэктэрэ тэҥ балаһыанньаҕа үлэлээн-хамсаан олороллор, онон ылар дохуоттара улаханнык араастаһар кыаҕа суох. Онон итинник турукка 2-с Хомустаах эрэ дьоно олорор буолбатахтар, бу өрөспүүбүлүкэ бары нэһилиэктэрин бүгүҥҥү күннээҕи туруктара.
Билигин тыа сирин сайдыытын бырагырааматынан быһаччы Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ дьарыктанар. Министиэристибэ тыа дьонун дохуоттарын үрдэтиини, сүрүннээн, үүт соҕотуопкатынан уонна субсидиятынан быһаарар курдук сананар. Ону кытта өрөспүүбүлүкэ салалтата уонна дьокутааттара сөбүлэһэллэр.
Ол иһин бүддьүөттэн быһаччы тыа дьонугар тиийэр харчы барыта кэриэтэ үүт көмөтүнэн бэриллэр. Оттон дьиҥ олоххо үүт харчыта тыа дьонун дохуотун төһө үрдэтэр эбитий?
2-с Хомустаах нэһилиэгэ үүтүн туттарар былаана уонна туттарара – 260 туонна. Туттарыллыбыт үүт уопсай сыаната — 5 мөл. 200 тыһ. солкуобай. Бу үүт 1 (биир) киилэтин сыаната — 20 солкуобай. Субсидиялыын. Оттон 1 (биир) киилэ үүтү ыларга ыал ороскуота 15,5 солкуобайга тэҥнэһэр. Ордор 4,5 солкуобайы хамнаһынан, ыал дохуотунан көрөбүт. Нэһилиэк дьоно сылга 260 туонна үүтү туттарар буоллахтарына, онтон ылар дьиҥнээх дохуоттара 1 мөл. 170 тыһ. солкуобай буолан тахсар. Эбэтэр нэһилиэк уопсай дохуотун 2,1% ылар. Нэһилиэк биир киһитин ыйдааҕы орто дохуота 5603 солкуобай буоллаҕына, ол иһигэр үүт туттаран киллэрбит дьиҥнээх дохуота 117 солкуобай — 2,1%.
Тыа ыала үлэ бөҕөнөн, үгүс кыһалҕаны көрсөн ылар үүтүттэн туһанара ончу суоҕун кэриэтэ. Билиҥҥи кэмҥэ ынах сүөһү иитиитэ — тыа сирин дьонун сүрүн дьарыга, үлэтэ. «Ынах сүөһүнү иитии барыһа суох» диэн саныыр дьон элбээн иһэр. Ол түмүгэр ынах сүөһү ахсаанын аҕыйатыы сылтан сыл бара турар. Ити тыа сиригэр үлэтэ, дьарыга суох дьон ахсаана элбииригэр тиэрдиэҕэ.
«Үүтү субсидиялааһын уонна соҕотуопкалааһын сөптөөх систиэмэтэ оҥоһуллан, тыа дьоно үлэлээх-хамнастаах олорор» диэн сыыһа өйдөбүл үөскээбитэ. Ол сабыдыалыгар бүддьүөт үгүс харчытын таах ороскуоттааһын сыллата барар. Тыа дьоно сүөһү иитэн, үүт ыан дохуот ылбаттарын курдук оҥоһуллубут соҕотуопка мэхэньиисимэ улахан көдьүүһэ суох.
Тыа сирин дьиҥнээх экэнэмиичэскэй балаһыанньатын сиһилии үөрэппэккэ эрэ, үрдүнэн «тыа ыалын аайы массыына, тыраахтар, көмпүүтэр элбээтэ, онон олохторо тубуста — ол аата ыытар бэлиитикэбит сөптөөх эбит» диэн сыанабылынан бэлиитикэ оҥоһуллар. Бу — тыа дьонун олохторо күннэтэ ыараан иһэригэр, инникигэ эрэли үөскэтэр күттүөннээх дьаһал ылыллыбатыгар тиэрдэр.
Күн бүгүн тыа дьонун санаатын көтөҕөр, дохуотун үрдэтэр, инникигэ эрэли үөскэтэр, олоххо туһалаах уларытыыны киллэрэр дьаһал суох. Үлэтэ суох буолуу, дьадайыы охсуута баһаам.
Мин санаабар, тыа сирин сайдыытыгар ыытыллар бэлиитикэ сүрүн итэҕэстэрэ маннык:
1. Ханнык баҕарар Бырагыраама сүрүн ситиһиэхтээх соруга дьон олоҕун тупсарыы буолар. Оттон биһиги тыа сирин сайыннарыыга үлэлээбит бырагыраамаларбыт сүрүн соруктара ынах, сылгы төбөтүн үксэтии, бааһынаны кэҥэтии, аһы-үөлү дэлэтии этилэр. Дьиҥнээҕэ, бу бырагыраамалар бүтэһик соруктарынан дьон дохуотун уонна олоҕун таһымын үрдэтии буолуохтаах этэ. Онон сүрүн сыаллара сыыһа туран, тыа дьонун дохуотун уонна олохторун таһымын үрдэтиигэ үлэлээбэтэ.
Сыыһа турбут сорук элбэх бириэмэни, сыраны туһата суох, үбү-харчыны көдьүүһэ суох туттарга тиэрдэр.
2. Бырагыраама оҥоруунан уонна олоххо киллэриинэн Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ дьарыктанар. Кини тыа сирин сайдыытыгар хайаан да маҥнай бэйэтин интэриэһин суоттаан көрөр. Киниттэн дьон дохуотун туһунан ким да ыйыппат, ол көрдөрүү иһин эппиэтинэһи сүкпэт. Кини сүөһү, сылгы ахсаанын, ыһыы иэнин, олортон ылыллар бородууксуйа иһин эппиэтинэһи сүгэр. Ити көрдөрүүлэринэн министиэристибэ үлэтэ сыаналанар. Ол иһин бырагыраама сүрүн сыалын-соругун сүөһүнү, ыһыы иэнин уонна бородууксуйаны элбэтии курдук көрөр. Дьон дохуотун үрдэтии кини интэриэһин таарыйбат, ол иһин киниэхэ суолта биэрбэт.
3. Тыа дьоно билигин судаарыстыбаттан субсидияланар уонна соҕотуопкаланар бородууксуйаны эрэ оҥоруунан дьарыктанар. Ылан көрүөҕүҥ хортуоппуй үүннэриитэ төһө барыстааҕын. Өрөспүүбүлүкэтээҕи Тыа хаһаайыстыбатын научнай института аһы-үөлү нуормалаах бэйэҕэ турар сыанатын ааҕыы бэрээдэгин оҥорбута. Ол докумуоҥҥа олоҕуран 2010 сылга хортуоппуй 1 (биир) киилэтин үүннэрии ороскуотун аахпытым 18 солкуобай 84 харчыга тэҥнэстэ.
Субсидия ыһыы иэнигэр бэриллэр, ону 1 (биир) киилэ хортуоппуйга таһаардахха, 4 солкуобай 30 харчы буолар. Соҕотуопкалааччылар хортуоппуйу тутар сыаналара 9 солкуобайтан 12 солкуобайга диэри. Ол эбэтэр үүннэрбит хортуоппуйгар — субсидиялыын — муҥутаан 16 солкуобай 30 харчыны ылыаххын сөп. Барыс ылыахтааҕар үүннэрбит хас биирдии киилэ хортуоппуйуҥ иһин 2 солкуобай 54 харчы ночоокко бараҕын.
Атын да көрүҥүнэн дьарыктаныы барыһы аҕалбат. Министиэристибэ тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорууга экэниэмикэ сокуонугар тирэҕирбэт, кини көрдөрүүлэригэр кыһаммат. Бэйэҕэ турар сыана, субсидия кээмэйэ, соҕотуопкаланар сыана сөпкө дьүөрэлэһиилэригэр суолта биэрбэт. Ол иһин тыа дьоно оҥорон таһаарар аһын-үөлүн сыаната субсидиялыын холбоон бородууксуйа бэйэҕэ турар сыанатыгар тэҥнэһэр эбэтэр онтон кыра. Ол түмүгэр хаһаайыстыба да сайдыбат, дьон да дохуоттаммат.
4. Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатыттан атын ас-үөл, табаар оҥоһулларыгар судаарыстыба көмөлөспөт. Тыа дьоно оннук табаардарын, бородууксуйаларын ырыынакка киирэн сөптөөх сыанаҕа атыылыылларыгар усулуобуйа тэриллибэт, тырааныспары уйунууга көмө оҥоһуллубат. Итинник бородууксуйа ырыынак сыанатыттан быдан кыраҕа атыыланар. Онон судаарыстыба өйөөбөт үлэтинэн дьон дьарыктанар кыаҕа суох.
Итинэн дьон хантан да дохуоттаммат балаһыанньата оҥоһулунна. Тыа киһитэ ис кыаҕын, дьоҕурун-талаанын кыайан туһаҕа таһаарбат усулуобуйата үөскээтэ.
Бүддьүөт тэрилтэтигэр эрэ үлэлээн дохуоттанар кыахтаах. Тыа сиригэр мындыр, дьоҕурдаах, талааннаах, ханнык да үлэттэн толлубат, хоһуун үлэһит элбэх. Кинилэри судаарыстыба дохуоту биэрбэт сүөһү иитиитигэр эрэ күһэйэ сатыыр.
Бырагыраамалар ситиһиилээхтик үлэлиир кыахтара суоҕун олох өссө төгүл көрдөрдө.
Билигин өрөспүүбүлүкэбит нэһилиэнньэтин үстэн биирэ тыа сиригэр олорор. Онон оҥоһуллуохтаах тыа сирин сайдыытын Бырагыраамата национальнай суолталаах. Ол аата кини бүтүн норуот инники олоҕор, сайдыытыгар сүҥкэн оруолу ылыаҕа. Онон Бырагырааманы оҥоруу уонна олоххо киллэрии өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ Е.А. Борисов быһаччы салалтатынан барыахтаах.
Мин санаабар, элбэх бастыҥ учуонайдарбыт үлэлиир экэниэмикэ уонна тыа хаһаайыстыбатын институттара Бырагыраама бырайыагын бэлэмнээн нэһилиэнньэ киэҥ дьүүлүгэр таһаарыахтаахтар.
Тыа олохтоохторо уонна манна үөскээбит дьон дойдуларын дьонун-сэргэтин, аймахтарын, доҕотторун, кинилэр ыччаттарын туһугар Бырагырааманы дьүүллэһиигэ элбэх этиини киллэриэхтэрэ. Онон түмүгэр элбэх уларыйыы киириэ.
Кулун тутар ыйга Арассыыйа бааһынайдарын сийиэһигэр «Биир ньыгыл Арассыыйа» лиидэрэ В.В. Путин тыа сирин табаары оҥорооччуларыгар өйөбүлү уонна көмөнү күүһүрдэр туһунан сүрдээх үчүгэй этиини оҥордо. Онон федеральнай бырагыраамаларга эбии саҥа бырагыраама үлэлиирин кэтэһэбит. Ити улахан көмөнү сатаан туһанарга сөптөөх бэлэмнээх буолуохтаахпыт.
Егор Афанасьевич Борисов өрөспүүбүлүкэ бэрэсидьиэнэ буолбутугар тыа дьоно бары үөрбүппүт. Онон киниэхэ эрэлбит улахан.
Бары түмсэн тыа сирин дьонун дохуоттарын үрдэтэр, олохторун тупсарар Бырагырааманы оҥоруоҕуҥ уонна ону олоххо киллэриэҕиҥ!
Кузьмин А.А.
СӨ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ.
Нам улууһун
2-с Хомустаах нэһилиэгэ.
Комментарии
Сообщение:
Отправить Отмена