Айаммыт ис хоһоонун өйдүүр инниттэн хас эмэ үйэни эргиллэн көрүөхпүтүн наада. Өскөтүн эһиги Енисей аҕыйах хаһаага бүтүн Чуумпу Илини хаардыы хаампыттара дии саныыр буоллаххытына, улаханнык алҕаһыыгыт. Енисей хаһаактарын кытта хааннаах хапсыһыыларга биһиги өбүгэлэрбит — Дьокуускай хаһаахтара уонна саха улуустарыттан хомуллубут тыһыынчанан боотурдаах этэрээттэр — киирсэллэр этэ.

1636 сыллаахха Дьокуускайдааҕы хаһаактар пуолкаларын күүһүнэн Охотскай муора кытыла «Дьокуускай кыраайга» холбоммута, оттон Охотскай Чуумпу акыйааҥҥа Арассыыйа бастакы муоратааҕы пуорда буолбута. Мантан аттаналлара — Камчаткаҕа уонна Америкатааҕы холуонньаларга атыыһыттар, түүлээх хомуйааччылар, муоранан устааччылар, сэрииһиттэр. Охотскайга Дьокуускай нөҥүө айан сыллата кэҥээн испитэ. Ол курдук, XVIII үйэ ортотугар Охотскайга сыллата бурдук уонна да атын аһы-үөлү, сэби-сэбиргэли, табаары тиэммит 4-5 тыһыынча ат көлө барара.

Умнуллубут хоодуоттар

«1716 сыллаахха Кузьма Соколов Охотскайга бастакы суудунаны тутан таһаарбыт уонна муоранан Камчаткаҕа устан тиийбит — онтон ыла манна муора пуорда баар буолбута».

Аны туран, маннык баар: «Беринг этии киллэриитинэн, манна пуорт олохтуурга уонна Дьокуускайдааҕы кэнсэлээрийэттэн тутулуга суох туспа салааны (отделение) тэрийэргэ диэн буолбут».

Хабаровскай кыраай устуоруйатыттан манныгы ааҕабыт: «...Нууччалар Уһук Илини XVII үйэттэн баһылаан барбыттара. 1636 сыллаахха Иван Москвитин баһылыктаах нуучча хаһаактара Охотскай муора (оччотооҕуга Лаамы муората) кытылыгар тахсыбыттара. Улья өрүс төрдүгэр бастакы остуруок тутуллубута. Оттон 1647 сыллаахха Семен Шелковников Охотскайдааҕы остуруогу олохтообута. Бу Хабаровскай кыраайга нуучча бастакы сэлиэнньэлэрэ этилэр».

Ыйытык үөскээн тахсар: «Охотскай уокуругу Саха сириттэн (Дьокуускай кыраайтан) XIX үйэ ортотугар араарбыт буоллахтарына, тоҕо Охотскай уонна Хабаровскай кыраай туһунан этиллэрий?

Ол эбэтэр Дьокуускай хаһаактарын уонна саха дружиналарын хорсун быһыыларын туһунан тоҕо биир да тыл суоҕуй? Улуу акыйаан кытылыгар хайдах тиийбитин туһунан 1639 сыллаахха дакылааттыырыгар И.Москвитин бэйэтинэн этэн турар: «для пользы государевой и якутским казакам в помощь». Ол кэмҥэ саха тойотторун көмөтө суох (аттара, өйүөтэ, сирдьиттэрэ уонна кулут дьоно суох) уонна саха сэриитин (якутские дружины) көмүскэлэ суох айаннааһын хайдах да кыаллыбат этэ.

Бу булкуурдаах быһыы-майгы быыһыттан С.А. Токарев манныгы булан ылан суруйбут: «... Тойоттор барыстаах усулуобуйа иһин туруулаһаллара. Кинилэр 1774 сыллаахха Халымаҕа тиэрдиллэр табаар иһин хааһына төлүүрүн ситиспиттэрэ. Оттон 1784 сылтан ыла атын да сирдэргэ таһаҕас тиэйиитэ төлөбүрдээх буолбута. Ол төлөбүр сыыйа улаатан испитэ. Холобур, 1785 с. сахалар биир ат иһин 10 солкуобайы көрдүүр буоллахтарына, аҕыйах сылынан, хоту барбыт Биллингс (1785-1793 сс.) эспэдьииссийэтэ ыарахан балаһыанньаҕа киирбитинэн киниэхэ 60 тыһ. буут таһаҕас тиэрдэр кыһалҕа тирээбитигэр үс улуус сахалара оччотооҕуга ким да үөйбэтэх-ахтыбатах сыанатын көрдөөбүттэр — биир ат иһин 30 солкуобайы. Ааттаһыы муҥунан 20 солкуобайга диэри түһэрбиттэр. Кэлин — XIX үйэ саҥатыгар — ат сыаната өссө үрдээбитэ. Сыана сырсыытын тоҕо чуолаан тойоттор көҕүлээбиттэрэ диибитий? Тоҕо диэтэххэ, таһаҕас тиэйиитэ төлөбүрдээх буолаатын кытта, бу дьыаланы бүтүннүүтүн тойоттор бэйэлэрин илиилэригэр ылбыттара».

Номох буолбут айанньыттар

Нуучча ыраахтааҕыта Михаил Федорович 1635 сылтан саҕалаан Өлүөнэ остуруогар сулууспалыыр дьонун «Якуцкай казактара» диэн ааттыырга дьаһайбытын анарааҥҥылар киэн тутта ылыммыттара уонна бу үрдүк ааттарын киэҥ Сибиири биир гына тарҕаппыттара — судаарыстыба туһатыгар, хаһаактар албан ааттарыгар. Ол курдук, Енисей хаһаага Василий Бугор Байкал кытылыгар бастакынан тахсыбыта уонна Өлүөнэ өрүс тардыытын туһунан сиһилии суруйбута. Ол суруктарыгар бэйэтин «якуцкай казак» курдук көрдөрбүт. Кэлин ону Дьокуускайдааҕы хаһаактар гарнизоннарыгар дьиҥнээхтик киирэн бигэргэппит.

Бигэтик этэр кыахтаахпыт — Арассыыйа хаһаактарын ханнык да сэриитэ, Арассыыйа биир да эрэгийиэнэ Дьокуускай хаһаактарын курдук аан дойду таһымынан суолталаах ситиһиилэринэн киһиргэнэр кыахтара суох. Аан дойду саамай аатырбыт 100 муоранан устааччытын испииһэгэр Эмиэрикэ уонна Евразия курдук улуу континеннар икки ардыларынааҕы силбэһиини арыйбыт «саха норуотун күтүөтэ» Семен Дежнев дьоһуннаах миэстэни ылар.

Нуучча хаһаагын уонна саха дьахтарын уоллара Владимир Атласов Арассыыйа хоруонатыгар Европа орто дойдутун саҕа иэннээх тумул арыыны бэлэхтээбитин иһин улуу Пушкин кинини «Камчаткатааҕы Ермак» диэн ааттаабыта. Дьокуускай хаһаага Иван Козыревскай Курил арыыларын арыйбыта. «Промышленник» Ерофей Хабаров буоллун, суруксут Василий Поярков буоллун — кинилэри аар-саарга аатырдыбыт айаҥҥа бараары сылдьан бэйэлэрин чыыннарыттан аккаастаммыттара уонна «якуцкай хаһаактарын атамааннара» буолабыт диэн киэн тутта ааттаммыттара.

Дьокуускай биэс хаһаагын аан дойду билимэ улуу айанньыттар кэккэлэригэр киллэрбитэ, Азия хотугулуу-илин өттүгэр 43 улуу арыйыы оҥоһуллубут буоллаҕына, итинтэн 30-тун Дьокуускай хаһаактара арыйбыттара... Салгыы да элбэҕи этиэххэ сөп.

Ити кэннэ маннык ыйытыгы туруоруоҕуҥ: «якуцкай» хаһаахтара ийэлэрэ саха буоллаҕына ханнык тылынан кэпсэтэллэрэ буолуой? Уһук Илин бүттүүнүн үрдүнэн сирдэр, үрэхтэр, өрүстэр бу кэмнэртэн ыла сахалыы ааттаммыттара буолаарай?

Таабырыннаах Магадан сирэ...

Сиһи түһээккин кытта Сусуман оройуонуттан саҕалаан сахалыы ааттаах нэһилиэнньэлээх пууннар уонна үрүйэлэр саҕаланаллар: Бөрөлөөх, Дьэбин, Бурхала (Буурҕалаах), Хатыҥнаах, Таас Үрэх, Муустаах, Элгээн — маннык ааттаах сир-уот Охотскай муора кытылыгар диэри бара турар. Бу уруккута биһиги сирбит буолуо дуо? Манна олорбут дьон ханна барбыттарай, эбэтэр ГУЛАГ мэлииһэтигэр түбэспиттэрэ дуу?

Бу боппуруоска Уобаластааҕы кыраайы үөрэтэр түмэлгэ маннык хоруйдаатылар: Дальстрой саҕана икки картограф саха дьоно этилэр, баҕар, ол иһин сахалыы аат баһыйбыта буолуо.

Оччотугар сахалыы ааттаах сир-уот Уһук Илин бары муннуктарыгар тарҕаммытын хайдах быһаарыахха сөп эбитэ буолла?

Суруналыыстар «Трассой мужества и скорби» диэн ааттаах массыынанан айаммыт Ягоднай бөһүөлэккэ мээнэҕэ тохтооботоҕо — манна Магадан уобалаһын биллэр краевед-чинчийээччитэ, суруналыыс, ГУЛАГ түмэлин хомуйууга олоҕун анаабыт Иван Паникаров олорор.

Ыйытабын:

— Иван Александрович, манна кэлэн иһэн көрдөхпүнэ бэрт элбэх сир-уот сахалыы ааттаах. Магадан уобалаһын төрүт олохтоохторунан сахалар буолаллар диэххэ айылаах.

Иван Александрович мух-мах буолан ылла:

— Кырдьык, Дальстрой саҕана манна саха сэлиэнньэлэрэ бааллара. Ынах уонна сылгы иитэллэрэ...

— Бу хаартысканы көрөҕүн дуо — бу ыраас саха киһитэ турар. Төрүт сахалыы араспаанньалаах.

— Чопчу билбэппин эрээри, баҕар, оннук да буолуо.

— Бу сэлиэнньэлэр ханна барбыттара буолуой? Репрессияҕа түбэспиттэрэ буолуо дуо?

— Итиннэ эппиэттиир кыаҕым суох. Уобаластааҕы кыраайы үөрэтэр түмэлтэн ыйытыаххытын сөп...

— Чэ, буоллун. Магадан уобалаһа 1932 сыллаахха тэриллибит буоллаҕына, нэһилиэнньэтин улахан аҥаара ГУЛАГ хаайыылаахтарыттан турар буоллаҕа?

— Биллэн турар!

— Ол билиҥҥи нэһилиэнньэ ханнык өлүүтүн ыларый?

— Бырыһыанынан ылар буоллахха, 80 % кэриҥэ.

Сахаттан ССРС успуордун бастакы маастара

Иван Захарович кыбартыыратыгар киирбитим, кэргэнэ субу ууттан тахсыбыт корюшка балыктары ыһаарылыы сылдьара. Саха ытык кырдьаҕаһа ыалдьыты ыһаарыламмыт собо оннугар муора балыгынан күндүлүүрэ, омос көрдөххө, дьикти курдук.

Кини номоххо киирбит киһи, хайыһарга сахаттан ССРС успуордун бастакы маастара — бастакы боппуруос бэйэтинэн тахсан кэлэр:

— Иван Захарович, эн манна 50-с сыллар бүтүүлэригэр үөрэнэ кэлбитиҥ, онон олохтоох сахалары көрсүбүт буолуохтааххын.

— Биллэн турар, биир дойдулаахтарбыт манна элбэх этилэр. Ордук уобалас киэҥ хонуулардаах, ол эбэтэр мэччирэҥнээх уонна ходуһалардаах хоту өттүгэр.

— Ол дьон ханна баран хааллылар?

— Дьэ, ким билэр. Кырдьыгынан эттэххэ, мин билбэппин...

Бу олус интэриэһинэй киһи туһунан өссө да кэпсиэхпит.

Илья Можаров.

kyym.sakha.ru
14.04.2011 14:46 | оригинал статьи | просмотров: 17141