Төрөөбүт тылбыт сүөгэйэ, сүмэтэ норуот тылынан уус-уран айымньытыгар, чуолаан олоҥхоҕо, сытар диэн билэбит. Кырдьык, олоҥхо хаһан айыллыбыта субу диэн, чопчу биллибэт. Сурук-бичик, билим-той диэн төүт суох эрдэҕинэ үөскээбит буолан, өр кэмҥэ уларыйан-тэлэрийэн, чочуллан кэллэҕэ.

Билигин сыа-сым курдук тутуллан, архыыпка хараллан сытарын фольклористар сурукка тиһэн күн сырдыгар таһаараллар. Арыый сайдыылаах кэм кэлэн, магнитофоҥҥа устубуттарын чинчийээччи хайдах истибитинэн «бу тылы саманнык саҥарда, туойда» диэн сурукка түһэрэр. Биллэн турар, олоҥхоһут киирии тыллары саха тылын үйэлээх үгэһигэр киллэрэн, имитэн-хомутан, букатын атын гынан таһаарар, ону ким да «нууччалыытын олус сахатыппыккын» эҥин диэн баалаабат – норуот тылынан уус-уран айымньыта буоллаҕа.

Аныгы киһи олоҥхо тылын анал тылдьыта суох кыайан өйдөөбөт. Ону баалыахха да сатаммат: былыр-былыргыттан «нууччатытыы» барбытын кэннэ хайыыр да кыаҕыҥ суох. Төһө да үөрэхтэммиппит иһин, үйэ аҥаарыттан ордук кэмҥэ саха тылын үйэлээх үгэһиттэн тосту туораан, баччаҕа тиийэн кэллибит. Төрөөбүт тыл былаас уруулун ким тутарыттан тутулуктаах буолбута быданнаата.

Урут

Сэбиэскэй былаас саҥрдыы сүһүөҕэр тура сатыыр кэмигэр норуот үөрэҕэ суох этэ диэн, ким барыта билэр суола. Дьэ, ол иһин судаарыстыба бигэ-таҕа, күүстээх буоллун, түргэнник сайыннын диэн, баартыйа 10-с сийиэһигэр национальнай боппуруоска, чуолаан төрөөбүт тылга, улахан болҕомто ууруллубута. Туох барыта үөһэттэн саҕаланарын быһыытынан, Саха сиригэр эмиэ хамсааһын тахсыбыта. 1922 сыллаахха сахалыы оскуолалары аһыахха, ол туһугар үөрэх кинигэлэрин тылбаастаан саха оҕото өйдүүрүн курдук оҥоруохха диэн, күүстээх үлэ оргуйбута. Бэл, обкуом сэкирэтээрэ Е.Пестун 1923 сыл сэтинньи 22 күнүнээҕи «Автономная Якутия» хаһыакка маннык суруйбута: «...якутский язык должен быть сверху до низу государственным языком.... пора всем усвоить, что через некоторое время, лицо, не владеющее якутским языком не имеет права служить в советском учреждении» диэн.

Саха сиригэр 5 киһилээх тылбаас бөлөҕө тэриллэн үлэлээбитэ.

1932 сыллаахха РСФСР Хамыһарыйаатын кэллиэгийэтэ (!) сэттэ кылаастаах саха оскуолаларыгар бары бөлөххө төрөөбүт тылынан үөрэтэргэ быһаарбыта. Онон 1932-1933 үөрэх сылыттан – начаалынай, онтон 1933-1934 сылларга сэттэ кылаастаах оскуолаларга бары биридимиэккэ төрөөбүт тылынан үөрэтиини бигэргэппитэ.

1-7-с кылаастарга математика, физика, химия, айылҕа үөрэҕэ, география, о.д.а. биридимиэттэр уонна кылаас таґынааҕы иитэр үлэ төрөөбүт тылынан (сахалыы) ыытыллар буолбуттара. Оҕону кыра эрдэҕиттэн төрөөбүт тылынан үөрэтии кини кыаҕын, дьоҕурун сайыннарарыгар улахан суолталаммыта.

Онон норуот үөрэҕириитигэр бу сыллардааҕы бэлиитикэ саамай сөптөөх этэ. Уруккуга холоотоххо, саха тыла туттуллар эйгэтэ кэҥээбитэ.

1929-1932 сылларга 74 араас учуобунньук, босуобуйа 352 тыыынча тирээһинэн сахалыы тахсыбыта. Онтон салгыы түөрт сыл устата 98 үөрэх кинигэтэ 624,9 тыһыынча ахсаанынан бэчээттэммитэ. Дьэ, чахчы даҕаны улахан хамсааһын буолбаат! Yрдүкү салалта болҕомтотун уурар буоллаҕына, туох барыта кыаллар эбит.

Онон отутус сылларга оскуолаҕа сахалыы үөрэтии күүһүрэн, үөрэх кинигэтэ дэлэйэн, уопсай уонна политехническай үөрэхтээһиҥҥэ биллэр-көстөр ситиґии баар буолбута. Сахалыы тыыннаах эспэримиэнниир оскуолалар айымньылаахтык үлэлээбиттэрин бэлиэтиэххэ сөп. Холобур,Таатта Игидэйигэр, Өлүөхүмэ 2-с Нөөүктээйитигэр, Мэҥэ Хаҥалас Хаптаҕайыгар. Хаптаҕайга (Якутская национальная опытно-показательная школа) Л.Н. Харитонов, П.Н. уонна Н.Е. Самсоновтар, Н.В. Егоров курдук баай уопуттаах мэтэдьиис учууталлар үлэлээбиттэрэ. Маннык оскуолаларга иитиллэн, үөрэнээччилэр дэгиттэр сайдыылаах буола улааппыттара.

Сахалыы тыыннаммыт оскуолаттан ол түмүгэр өрөспүүбүлүкэ киэн туттар бөдөҥ диэйэтэллэрэ, салайааччылара, учуонайдара уһаарыллан тахсыбыттара.

kyym.sakha.ru
11.02.2011 16:50 | оригинал статьи | просмотров: 20172